مانقورتیسم پدیده‌سی

بوندان نئجه موباریزه ائتمه‌لی‌ییك. بو قاورام باشقا گؤركسؤزلرده وارمی!؟

"مانقورت" قاورامی اؤزو بیزیمكیدیر. یعنی گئنه‌ل اولاراق تورك قیرقیز گؤركول دَنه‌تیم‌دن گلیر. ایندی بو قاورامی بیزلر ده - آزربایجان توركو اولاراق - ایشله‌دیریك. بونو بیلمه‌لی‌ییك بو قاورامین باشقا دیللرده و گؤركسؤزلرده موعادیلی یوخدور. آنجاق او اولایا اوخشارلیقلاردان آد گئدیر.

اونلار دئییرلر اینترنال رئیسیزیم (internal rasism) و اینترنال كلونییالیزیم (internal koloniyalizm) یعنی راسیزیمی اؤنه‌مسه‌ییر بیر محكوم آدام؛ اونو سالیر ایچینه ایسه دوشونور مسلط تانیم بیزدن اوستوندور! بوردا نئچه ائكسپرمئنتلردن آد آپارماق اولور. اؤرنه‌یین اوخول ایچینده بیر ائكسپرمنت واردیدیر. بیر آراشدیریجی بیر اوخولدا قره‌دری‌لی اؤیرنجی‌لره نئچه قولچاق وئریر. بوتون بو قولچاقلار بیری‌بیرینه اوخشارلیقی واریمیش ساده‌جه بویالاری تام آیری‌ایمیش. بیریسی قهوه بویاسیندا، بیریسی قره، بیریسی آق، بیریسی ساری، بیریسی قره. قره‌دری اوشاقلاردان ایسته‌نیلیر بو اویونجاقلارین هانگی‌سی یاخشی‌دیر دییه؛ بیریسینی سئچسینلر. چوخ تعججوبله گؤرموشدولر او قره ‌دری‌لی اوشاقلارین چوخونلوغو، آق دری‌لی گلین قولچاغی سئچمیشدیلر. سونرا آراشدیریجی سوروشموشدور ندن بونو یاخشی بیلیرسینیزمی؟ اوشاقلار یانیتلامیشلار اوچرا بو قره قولچاق چیركین‌دیر، تمیز دگیل و سَویه‌سی آشاغی‌دیر. بونا دئییرلر اینترنال رئیسیزیم.

بوردا او محكوم اینسان بونو (راسیزمی) سالیر اؤز ایچینه، منیمسه‌ییر و اونو اؤز اولوسونون قارشیسیندا قوللانیر. سونرا اینترنال كلونییالیزیم ده توپلوم ایچینده یارانیر. اؤرنه‌یین اولاراق چوخ ائشیتمیشیك كی بیریسی سؤیله‌ییر: " ائله ایصفاهان گره‌ك آباد اولا اوچرا ائله اسكی‌دن اوجور اولوبدور. اونلارین چیخارلاری وار كی اركین یاشاسینلار؛ اؤز دیللرینده اوخوسونلار. بیزده او چیخار یوخدور!"

گتیردیگیمیز تئرمین‌لر، مانقورت قاورامی كیمی كسرلی دگیل. یعنی بو قاورامی اوتورشدورماسیندا و دوزگون آنلامینی یئتیرمكده آخساقلیقلاری واردیر. دئملی اونون كیمی ائتگی‌لی دگیل. بئله نظره گلیر بو آنلامی دونیا گؤركسؤزونه یئرله‌شدیرمك اولار. مانقورت او آنلامدی كی بیر اینسان، نه تَهَر بیر دوشونجه‌نی ایچگین ‌ائدیر (اینترنالایز ائدیر) و اونو ایچینه سالاراق؛ منیمسه‌ییر. او راسیزمی بلكی‌ده اؤزگون راسیزم‌دن داهادا چوخ آباردیب؛ اون قات اوستونه قویور اؤز ده‌ده باباسینی سالیر تپیگین آستینا. او اؤزوندن اولانی یادیرقادیر.  

بونو دئمه‌لی‌ییك بو ائل‌اركلیك مسئله‌سی دگیل. بعضی‌لری سؤیله‌ییرلر: "بیری (تورك مانقورت) سؤیله‌سه مثلن "من فارسام"؛ قویون دئسین." بونو دیینلر بو سؤیله‌نتی‌نی ائله‌نجی اینسانین كیملیك مسئله‌سی سانیپ بئله‌لیكله او مانقورتا بو اركین‌لیگی وئریر كی یئنی كیملیگین آزادجاسینا ایبراز ائتسین. اونلارین باخیشیندا كیملیك گئنیش مساله‌دیر و كیمسه كیملیگیینی نئجه ایسته‌ر‌سه سئچیب و اونو منیمسه‌لی‌یه بیلر. بونا او اینسانین حاققی كیمی گؤرورلر. بو باخیش دوزدور آنجاق بوردا سؤز قونوسو اولابیلمز! آنجاق بیزیم مانقورت اولان اینسانیمیز بو تانیم‌دا یئرله‌شمیر!؟ اوچرا او مانقورتلاشیپ‌دیر و یابانجی كیملیك یوخسا اَكینجین باسقی‌سی آستیندا دگیشیب؛ تام چئوریلمیش حالینا دوشوپ‌دور. بو مانقورت اولموش اینسانی موسللط كولتورون قوجاغینا آتماق كسگین یانلیش دوشونجه‌دیر.

مانقورت دئدیگیمز اینسان نه تهر او موسللط اكینجی منیسمه‌ییبدیر هئچ؛ اونو بیر چوماق ائدیب و چالیر باشقالارین، آتاسینین، آناسینی، قارداشینی و باجیسینین باشینا. سؤیله‌ییر كی سن اسكیك‌سن. سن آشاغی‌سان و اونلاری آستین سانیر. مانقورت، راسیزمین سییریلمیش قیلینجینا چئوریلیبدیر؛ ایسه داغیدیجی اولوبدور بو اینسان. مانقورتون بئینی بوشالیپ‌دیر؛ سونرا بیر قورو قابیغین ایچینه یئنی بئیین – دوشونجه‌لر، ایناملار، اكینج‌لر و ... – دولدورولوبدور.

مانقورتلوق باشقا اولوسلاردا چوخ آز گؤرونوبدور اولسادا چوخ آز اؤرنكلرینی تاپماق اولور. اؤرنه‌یین آفریقادا قوللوقچولوق چاغلاریندا ائله‌جه قره‌دری‌لری توتوقلایان و قول كیمی باشقا بؤلگه یوخسا اؤلكه‌لره آپاریب ساتانلارین؛ چوخو ائله قاراقوللاریدیلار.

هابئله هولوكاست اولایلاریندا چوخ جویودلری نازیلره تانیتدیرانلار؛ مانقورتلاشمیش جویودلرایدیلر. بونلاری اؤرنه‌ك اولاراق گتیردیك. باشقا بودونلار و اولوسلار اؤز گؤركسؤزونه اویغون داشیان قاوراملارلا اونلارا بیر آد وئریبدیرلر.

آنجاق بو مانقورت آنلامی چوخ گئنیش‌دیر و بیلگه‌سئل آلاندا یاییملانا بیله‌جه‌یی گؤرونور. بو یئنی قاورام دونیا گؤركسؤزونه گیره‌سه یئنی بیر آتموسفر آچابیلر. اؤزللیكله "پوست كولونیا" و "آنتی كولونیا" آلانیندا؛ تارتیشمالارا، بو یئنی قاورامین ائتگی‌سینه تانیق اولا بیله‌ریك. آنجاق تاسسوفله هله بونون یئری بوش گؤرونور.

مانقورت اینسان، ائلینه اولان اینسان‌دا دگیل. ائلینه اولان اینسان، اوستون گؤرونن اكینجین داشیجی‌سی‌دیر. ائلینه اینسان اوستون اكینجی اؤز اولوسونا یوخسا بودونونا اولوق اولاراق داشی‌ییر. اونون ایچینده اریسه‌ده بیر آز اؤزونلوك واریدیر آنجاق مانقورت بوتون ووجودو و دوشونجه‌سی‌ایله ائشیت اؤز اولوسونون دوشمنی‌دیر. مانقورت سون درجه قولدور. دوشونجه اونا یوخدور. هئچ نه قیاس ائدیجی بیر قونو اونو چالخالامیر. او بیر اؤره‌ندیر؛ اؤره‌تیجی‌سی وار.

باغلی و ائشیت قونولار

 مانقورت ها محصول یكسان سازی ملل

مانقورت

سؤزلوك Sözlük

گؤركسؤز Görksöz: ادبیات

قاورام Qavram = مفهوم – تئرمین

گئنل Gənəl = عمومی – عمومن

گؤركول Görkül = ادبی

دنه‌تیم Dənətim = تجربه

اؤنه‌م‌سه‌مه‌ك Önəmsəmək = اهمیت دادن

تانیم Tanım = دئگی = تعریف – اصطلاح

اؤرنه‌یین Örnəyın = مثلن – برای نمونه

اوخول Oxuı = مكتب – مدرسه

اؤیره‌نجی Öyrəncı = دانش‌آموز – دانشجو

قولچاق Qulçaq = اویونجاق = عروسك – اسباب‌بازی -  زنگاندا قولچاق (Qolçaq) كیمی سؤیله‌نیلیر.

اوخشارلیق Oxşarlıq = شباهت – مثل هم

بویا Boya = رنگ – لون

یانیتلامیشلار Yanıtlamışlar = پاسخ داده بودند – جواب داده بودند

اوچرا Uçra = چونكه – زیرا

اولوس Ulus = ائتنیك – قوم – قبیله

قارشی‌سیندا Qarşı = در برا بر  - بر ضد (علیه)

قوللانماق Qullanmaq = استفاده كردن – بهره‌ برداری

اركین Ərkin = آزاد (یئنی آراشدیرملارا گؤره اؤزگور سؤزجویو آزاد آنلامینیدا ایشله‌نمه‌سی یانلیش‌دیر.

چیخارلی Çıxarlı = بالیاقت – لایق

ائتگی‌لی Etgili = موثر

اؤزگونÖzgün : اصیل – اورجینال

آبارتماق Abartmaq = غلو كردن – اقراق كردن – بزرگنمایی

قات Qat = طبقه (اون قات = ده برابر)

آستینا Astına = آلتینا = زیر – پایین - تحت

یادیرقاماق Yadırqamaq : = بیگانه شمردن

ائل‌اركElərk  = دئموكراسی

اسكیك Əskik = عقب‌مانده

قوللوقچولوق Qulluqçuluq = برده‌داری

جویود Cüyüd = یهودی

اویغون Uyğun = مناسب – درخور – شایسته

بیلگه‌سل bilgəsəl = علمی – آكادمیك

آلان Alan  = عرصه – جایگاه

داشیجی Daşıcı = حامل

بودونBudun : ملت – خلق – توده

اولوق Oluq = سزاوار- شایسته

 اؤره‌ن Örən  = محصول – تولید شده

اوره‌تیجی Örətici = تولید كننده

گؤنده ر     بؤلوم لر: توپلومسال (اجتماعی)