سایقیلی دیلداشلار: بو یازی اوزون اولدوغونا گؤره اونو كپی ائدیب سونرا اوخویون. یوروملارینیزی گؤزلویورم.

آزربایجانچی!  میللتچی! توركچو! هانكی‌سی اوستون‌دور!؟

"آزربایجان میللی حركت " آدلاندیریلان آیاقلانماغیمیزا باغلانان سوی‌داشلاریمیز اؤزلرینی بو ترپه‌نیشله تانیملاماق اوچون آردی دا آچیقلاناجاق اوچ آددان بیری ایكسینه استونلوك وئریر اؤزلرینی آزربایجانچی، توركچو یوخسا اولوسچو (میللتچی) كیمی تانیتدیریرلار. آدلارینی گتیردیگیمز قاوراملاردان قوللانماق اونلارین دوزگون تانیملارینی بیلمه‌دن گلجگده بیزم قوزقالانیمزین دوزگون یئرینده اوتورماسینا ماشات تؤره‌ده‌ بیلر.

اؤنوموزده، چاغداش اَوره‌ن‌‌ده (دونیادا) ایشله‌تدیگیمز سؤزجوكلر، اؤنملی یئر آلماقدادیر. یؤنه‌تگیل و توپلومسال آلاندا نسه بیر دئگی‌ آغیر و اؤزونلوك آنلام داشیییر سونوجدا (نتیجه‌ ده) آنلاملار قاورام‌لار یارادیر. قاوراملار اساسیندا یاخلاشیم‌لار ایسه دوشنسئل اوخول‌لار پارتلایی‌وئریر. اؤرنه‌یین اولاراق ائل‌ارك (دئموكرات) یوخسا اؤزاَركلی (خودمختار) و بئله‌نجی دئگی‌لر خیردا سؤزجوك‌لر الدوغونا قارشی آغیر آچیق و بؤیوك قاوراملاری گؤز اؤنونه ساچیر. ایكینجی ندن دوزگون گتیردیگیمیز قاوراملاری یئرینده ایشله‌نمه‌سینه گؤره، اولوسون اونلا دوزگون و دوغرو ایلگی قورماسینا و دوشونرلر ایسه آیدینلار ساریندان یانسیماسینا باغلی‌دیر. بوردا اوچونجو ندنی‌ده بئله‌ آرتماق اولور: یابانجی‌لار بو قاوراما و اونا باغلی اولان اینسانلار یوخسا توپلوملار‌ی آراشدیریب و قارشیسیندا اؤز توتوملارین گؤسته‌رسینلر دییه اونلارین آراشدیرماسینا اؤزه‌ل یئر وئریلمه‌سی گره‌كسینیر.

بو سؤزلرین آنلامیندا آرتیق اینجه‌لشمك بیزلری اورتاق بیر آنلاما یاخینلاشدیرماقلا یاناشی، قونولارا درین باخیب دوشونمگیمیزه‌ده یارارلی اولا بیلر. بو تانیم‌لار چاغ دان چاغا، میللتدن میللته، یئردن یئره دگیشیلیب و یئنی دوروم و احتیاجلارا اویقونلاشدیریلیر. آزربایجان اولوسال چالیشقانلاری بیر سیرا تانیملاری اؤز احتیاجلارینا گؤره دگیشه بیلیب، یارادا بیلیب یایغینلاشدیرا بیلرلر. قاوراملارین دوزگون آنلاملارین آلقیلاماق اوچون؛ ایكی اؤرنه‌یی آشاغیدا گتیردیییمیزه آچیق باخین:

آیریم‌چیلیق (تجزیه‌ طلب‌لیك): بیر باغلیسیز اركله‌ت باشقا باغیلسیز اركله‌تین بیر توپار توپراقلارینی اؤز سینیرلارینا نه یوللا اولسون آرتماق ایسته‌‌ییر.

باغیلسیزچی (ایستقلال طلب): باغلیسیز اركله‌تین ایچینده اؤزلرینی بودون سانان بیر اولوس او اركله‌تدن آیریلماق ایسته‌ین‌لر.

نئجه كی گؤرونور بو ایكی آنلام، اولوملو و اولومسوز یوكونو داشیماقدادیر. آیریم‌چی و باغلیسیزچی اینسان یوخسا اولوس وارسا؛ دوزگون یئرینده ایشله‌م‌نه‌مه‌سی قارا اولای یارادار. باغیلسیز ایسته‌ین اولوسو آیریم‌چی تانیتدیریلماق بوسبوتون اینسانلار آراسی ایلگی‌لری قارقاشالی ائدر. باشقا اولوسلار بو اولوسو اؤزلریندن اوزاق گوروب ایراق ساخلایالار. هر حركت كیتله ایچینه یئتیشمه­یینجه و اوغورا یاخینلاشمایینجا اونو منیمسه­لی‌ین آز اولور.

1-     توركچو كیمدیر!؟ توركچولوك نه دئمك‌دیر؟

توركچولوك دوشونجه‌سی‌نین كؤكلرین آختاردیغیمیز چاغ 18- ینجی یوزایلین سونلاریندان بری تورك دونیاسیندا اوز وئرن اولایلارا توشلاشیریق. آنجاق بو گون گونئی آزربایجاندا توركچولوك آدی‌ایله چابا گؤسترن بیر سیرا  اینسانلارین وار اولماسینا تانیغیق.

كؤكله‌شیك (كیلاسیك) توركچولوك

گئرچك‌دن كؤكله‌شیك توركچولویه باخدیغیمیزدا بو گونكو توركچولوك سؤیلمی‌ایله نه قدر یاخینلیق حیس ائده‌بیله‌ریك؟ كؤكله‌شیك توركچولوك دئدیگیمیزده 19- ینجی یوزایلین سونلاری‌ایله 20- ینجی یوزایلین ایلك‌لرینده مئیدانا گلن "قاسپیرالی"، " آغا اوغلو"، " آقچورا"، "گؤك آلپ"، "رسولزاده" و "علی بی حوسین‌زاده" كیمی اینسانلار سؤز قونوسودور.[1]

كؤكله‌شیك توركچولویه باخدیغیمیزدا "حسن بی زردابی" ‌ایله باشلانان تورك قزئته‌چیلیك‌ایله كؤكله‌شیك توركچولوك ائش زامانلی یئریمه‌یه اوزاریش‌لاییرلار. كؤكله‌شیك توركچولوك تورك دونیاسیندا بیرینجی كَز اولاراق گرچكلشدیرن یئنیجیلله‌شدیرمه حركتلری قاپساماقدادیر. بو سؤیلم او زامان یئنی قورولان اولوس- اركله‌تین ائتگی‌سینده بسله‌نه‌رك یاپیلان باتیلیلاشدیریجی رئفورملارین تملینه ائتنیك كیملیگی اؤن پلانا گتیرمیشدیر. "علی بی حوسین‌زاده" تورك قزئته‌سی‌نین 56- ینجی نومره‌سینده یایدیغی "مكتوب- مخصوص" یازیسیندا بئله دئییر:

"بیر میللت اوچون هر شی‌دن اؤنجه آرزو ائدیله‌جك شی قووتدیر. بیر میللتین قووت قازانماسی عینی جینسلی عنصرلری آراسیندا معنوی باغین آرتماسینا باغلی‌دیر. خصوصا قارشیلیقلی سئوگی‌نین آرتماسینا چالیشمالیدیر ... مثلا بیر- بیریمیزی تانیماق، سئومك، مدنی‌لشمك یولوندا بیر- بیریمیزه یاردیم ائتمك مسئله‌سی‌دیر. ایرانین حؤكمدارلارینا وارینجایا قدر مكتب شاگیردلرینه شعرلرینی ازبرلتمك فقط "میرعلیشیر نوایی" ‌دن ایكی سطیر اولسون دوز اوخویا بیلمه‌مك ... ایشته اونوتولاجاق حاللار ... !"

ایسماعیل بی قاسپیرالی‌نین میللت قوللوغونا باشلار باشلاماز اورتایا آتدیغی باتیلیلاشماق سونرا ایعلان ائتدیگی ایسلامی چاغداش بیر شكیلده آنلاتماق شعارلاری‌ایله حیاتین سونلارینا دوغرو ایفاده‌سینه ایمكان تاپدیغی - دیلده، فیكیرده، ایشده - بیرلیك پرینسیپی بوتون توركچولوك حركاتی‌نین دیل، گؤركسؤز، سوسیولوقییا حتی یؤنه‌تگیل ساحه‌لرینه ایندییه قدر ایره‌لی سوردویو اساسلارین هامیسی‌نین بیرلشدیرمكده و اؤزونده آچیقلایاجاق، قووتلندیره‌جك و تطبیق ائده‌جك‌دیر.

كؤكله‌شیك توركچولوك اولوس قاورامینا دایانان و اولوسو اولوشدوران اورتاق دیل، اورتاق اؤته‌ك و اورتاق كولتوره یییه چیخان بیر دوشونجه بیچیمی‌دیر. بیر سؤزله بئله كؤكله‌شیك توركچولوك یئنیجیل دؤنمین بیر اورونودور. مودئرنیست یاخلاشیم میللتچیلیگین 1789 فرانسا دئوریمی و اینگیلیس‌ده 1838 ده یاشانان صنایع دئوریمینین بیر اورونو اولاراق یوروملار. كؤكله‌شیك توركچولوك‌ده بو سوره‌جین دوغو دونیاسیندا ایره‌لی‌له‌مك اوچون ان‌دوغال تپگی‌دیر.

نئجه كی گؤرونور توركچولوك قاورامی ایلك اولاراق توركیه بودونجونو یاراتماق نیتینی ایره‌لی سوردو. آنجاق توركچولوك توركیه سینیرلاریندان ائشیگه چیخیب و بعضن فاشیسم، پان‌توركیسم هابئله دوگون دوشونجه‌لر ایچینه سئزیلیردی. چوخ چاغلار ایسلامچیلیق ایسه توركچولوك بیربیرینه سؤیكه‌نه‌رك آددیملانیردیلار. آنجاق بو گونكو توركچولوك سؤیله‌می ان‌آزی گونئی آزربایجاندا تورانچیلیق، بوندالیق و چاغداشلیق دوشونجه‌سینی بئجه‌رمك‌ده‌دیر.

اَن یئنی دؤور توركچولویون لیدئری ابولفضل ائلچی‌بَی پرئزیدئنتلییی دؤورونده (1993-1992) درین آنلاملی بویوروق ایره‌لی سوردو: "آذربایجان خالقی توركلویونو درك ائتدیكدن سونرا میللی پروبلئملرینی حلل ائتمه‌یه باشلایاجاق."

گونئیده ایسه توركچولویون یئنی مرحله‌سی ایسلام اینقیلابیندان (1357-1979) سونرا باشلانمیشدی. آنا دیلینده اونلارلا قزئت ایسه درگی چیخدی، میللی حیاتین پروبلئملری اوزرینه یوزلرله مقاله یازیلدی. "وارلیق" درگیسی یازارلاری باشدا "دوكتر جاواد هئیت" اولماقلا یئرلی توركچولویو بیلیمسئل اساسلارا اوتورتدو، اولوسال اؤته‌گی‌میز گئنئل ‌تورك تاریخینین بیر بؤلومو اولاراق اله آلیندی. اون مینلرله اینسانین ایستادیونلاردا و باشقا ییغیناق یئرلرینده "هارای، هارای، من توركم!" هایقیرتیلارین سپیلن توخوملارین وئریملی تورپاغا دوشمه‌سی‌نین گؤستریجیسیدیر...

توركچو كیمدیر؟

ایستر ایسته‌مز ایراندا یاشایان توركلر آزربایجان جوغرافیاسیندا یوخسا آزربایجان دیشیندا (ائشیگینده)، "میللی مساله" آدلاندیریلان سورونون سونوجوندا هابئله آذری سؤیله‌مین قارشیسیندا بیر دایانیشما باش وئریبدیر. اریدیلدیرمك سیاستین اؤنونده باش وئرن بو كیملیك تؤره‌تیلمه‌سی یاخشی بیر اولای ده‌یرلندیریلسه‌ده اونو دوغرو یولا یولباشچیلیق ائتمه‌مك قارا اولای كیمی گلجكده ایراندا یاشایان توركلرین اؤته‌یننده یازیلماسین ایسته‌سك بو اویانیشی ده‌یرلندیرمه‌لی‌ییك. "نصیب‌ نصیب‌لی" دئمیشكن:

" میلتچی‌لییین بو آدی (توركچولوك) آلماسی‌نین بیرینجی سببی اودور كی، اونون مئیدانا چیخدیغی دؤورده یاد دؤولتلر توركلویو یوخ سایمیش، اونو وارلیغیندان و آدیندان ایمتیناع یا زورلامیشلار. ایلك توركچولرین ده اَن بؤیوك خیدمتی "بیز كیمیك، آدیمیز ندیر؟" سوالینا جاواب تاپماق اولموشدور. 100 ایلدن آرتیق تاریخی اولان بو حركت اینكیشاف پروسئسی گئدیشینده میلت‌لشمه‌نین (میللت اولمانین) باشقا مسله‌لرینی ده گوندمه (به روز)  گتیرمیشدیر."

منجه گونئی آزربایجاندا توركچونو بئله تانمیلاماق اولور:

" چاغداشلیغی، یئنی‌جیللی‌یی و بوندالیقی و اینسان حاقلار سؤیله‌نتی‌لری ایله یاناشی، اؤز كیملییین (تورك بودونو)  آستیندا ایره‌لی سورمك دئمك‌دیر."

آزربایجان توركچوسو بو اوچ بوجاغی یاخشیجاسینا آراشدیریب و اونو یئره‌ل‌لشدیرمه‌لیدیر. اونو سؤزه‌ل دورومدان یازی آلانینا سوردورمه‌لی‌دیر. دیلده‌كلری آست‌یاپی و تمل گؤتوروب توركچولویون بیلیمسئل آلانیندا بوگوش و دیلده‌مینی یئنی‌لشدیرمه‌لی‌دیر. یازیلمامیش سؤز و یاخلاشیم، یارانمامیش نسه سانیلیر. پروفئسور نصیب نصیبلی‌یه گؤره:

" آزربایجاندا میللی ایدئولوگییانین اساس دیرك‌لریندن ایكیسی – توركچولوك و آذربایجانچیلیق حاقیندا نه قدر یازیلیرسا دا – آزدیر. یئتر كی، دوغرو- دوزگون یازیلسین. قاتیب- قاریشدیریلماسین. میللی حركتین گؤركملی آراشدیریجیسی، عئینی زاماندا ایدئولوقو "میرزه‌بالا محمدزاده" بیزیم میللی فیكیر تاریخینده میلتچی‌لییی توركچولوك، دؤولتچی‌لییی ایسه آذربایجانچیلیق اولاراق تانیملاییر." [2]

آزربایجان توركچولویو، تورانچیلیقلا ائشیت یوخسا قارشیت دگیل. منجه آزربایجاندا توركچولویو تام تورانچیلیق گؤسته‌رمه‌ك یانلیش ایشدیر. توران دوشونجه‌سی ان‌آزی بو یاخینلاردا الده ائدیلمز دوشونجه و ایستك‌دیر. توران دوشونجه‌سی‌یله تورك بیرلی‌یی ایدئئولوقیاسینا چاتمالی‌ییق دئمك؛ منجه یانلیش باخیش‌دیر. آنجاق آزربایجان توركو توران یولونو هامارلایان اولوس گؤرونور. بوردا آزربایجان توركچوسونون بؤیوك گؤره‌و بوینونا آلمالی‌دیر. اؤنجه اؤزونو بئجه‌رمه‌لیدیر. میللی ایستكلریمیزین یولوندا دوزگون و مدنی موباریزه آپاریب اونلاری اله گتیرمك گئرچك تورانین یارانماق ائتگیسیدیر. آزربایجاندا توركچولویون تاریخی گئنیش، بیر نئچه كیتابا سیغیشمایاجاق آراشدیرما قونوسودور. قیسا قئیدلرده بو آخیمین باشلانقیج آشاماسینی بیر نئچه ائپیزودلا اؤزه‌تله‌مه‌یه چالیشاق:

1- ... كیمیلری آزربایجاندا توركچولویون "میرزا فتحعلی آخوندزاده" (آخونداوو، 1812-78) ایل باشلاندیغی دوشونجه‌سینی ایره‌لی سورور. آخوندزاده‌نی قوشوتلو اولاراق توركچو سایا بیلریك. یارادیجیلیقلارینین اؤنملی حیصه‌سی، اؤزللیكله درام اثرلری توركجه‌دیر. آنجاق نظری اثرلرینده، اؤزللیكله "كمال الدوله مكتوبلاری"ندا توركچولویه قارشی چوخ ایدئیالاری وار.

2- ... حسن بَی زردابی‌نی (1842-1907) یئنی دؤورده ایلك توركچو سایماق اولار. "اكینچی" قزئتینده (1875-77) ایلك كره اولاراق میللی شوعورون یارانماسینین اؤن شرطلریندن اولان "بیز- اونلار" فرقلندیرمه‌سی اورتایا قویولدو. اونون "بیز"ی قافقاز موسلمانلاری، دوغو دونیاسیندادیر. بو موسلمانلار "اؤز تورك دیلیمیزده" دانیشیر و قافقازین اَن چوخ‌سایلی میلتیدیر. "اونلار" ایسه قافقازدا كی خریستیان میلت‌لریدیرلر و گونو- گوندن اینكیشاف ائدیرلر.

اولوس و اولوسچو

 1789- جو ایل بؤیوك فرانسا دئوریمیندن اعتیبارن، دونیادا میللییتچی‌لیك دؤورو باشلامیشدیر. 1917- جی ایل روسییه سوسیالیست اینقیلابیندان سونرا اولوسچولوق حركت‌لری دوردورولموش كیمی گؤرونوردو. سویوق ساواش بیتر- بیتمز تكرار میللییتچی‌لیك كولَكلَری اسمه‌یه باشلار. دونیادا یایغین اولان بو دوروملا برابر بیر اؤلكه‌نین ایچ شرطلری ده یوكسلمیش اولان اولوسچولوق دالغاسی اوچون اویغون اولمالیدیر.

میللته گؤره چئشیتلی سؤیله‌نتی‌لر اولونوبدور. بو گون‌ ده میللتلر سیراسیندا آزربایجان اولوسو سؤز قونوسودور. بوردا بیر سورغو آرایا گلیر! ندن " آزربایجان تورك اولوسو" یئرینه " آزربایجان اولوسو" دئمه‌لی‌ییك!؟

بو سورغونو بئله آراشدیریب یانیتلاماق اولور. بیر اولوسون اورتاق دیل، اورتاق كولتور، اورتاق اؤته‌ك و ساییراق، اولوس اولوشماسینا گره‌كسینمیر. منجه بیر توپار اینسانلارین بیر یئرده (جوغرافیادا) یاشانتی‌لاری اونلاری بیر اولوسا باغلاییر. او جوغرافیانین آدی وار. او جوغرافیادا اینسانلارین ایكی نووع منسوبیتلری وار. 1- یاشایان یئرلی‌لر 2- كؤچگونلر. آنجاق هر ایكیسی من آزربایجانلی‌یام دئسه او آزربایجان میللتیندن سانیلیر. بو آزربایجانلی تورك دیللی اولسون یوخسا یوخ، شیعه یوخسا سوننو، جویود یوخسا موسلمان و ساییراق آزربایجان اولوسوندان سانیلمالیدیرلار. اولوسون تانیملاماسینا گؤره نئچه باخیشلار یایینلانیبدیر:

1. اورتاق دیل و مدنیته یی‌یه اولان آداملار (ائتنیك تانیم)

2. اورتاق دیل، مدنیت، اؤته‌یی اولان آداملار (ائتنیك تانیم)

3. اورتاق دیل، مدنیت، اؤته‌ك و بؤته‌م اولان آداملار (ائتنیك تانیم)

4. بیر یؤنه‌تگیسئل دوزئی‌یین یوخسا اركله‌تین تابعی اولان آداملار (سیویك تانیم)

5. یؤنه‌تگیسئل بیر سینیرین ایچینده یاشایان آداملار (سیویك تانیم)

میللت آنلامی اؤته‌ك بویو یئردن یئره دگیشیلیبدیر؛ بیر زامان كلیسایا اینانانلارا دئییلیب، بیر زامان اشرافیت قاتینا و باشقا تانیم‌لار. چاغداش چاغ دا ایسه حوكومت‌لر بیر اركله‌ته تابیع اولان جمعیتی بیر میللت كیمی تانیتدیرماق ایسته‌ییبلر.

تورك بودونو، ایندی میللتین ائتنیك تانیمینا اوستونلوك وئریب و بو تانیمی ایرانین و دونیانین بوگونكو دورومونا اویغون گؤرورلر. بیز یئنی تانیمی اولوسدان تابلامالی‌ییق. آشاغیدا آرتدیغیم اؤرنه‌ك‌لر و سورغولار چاشدیرمالارین اؤنونو آلابیلر.

* - دیل باخیمیندان:

تهراندا تیراختورون بیر اویونوندا یانیمدا بیر ده‌ده‌ ایسه بالا اوتورموشدولار. 13یاشلی اوشاق باخمایاراق تئهراندا آناتاسی تورك و آزربایجانلی‌ایدیلار تاسسوفله توركو اؤیره‌نمه‌میشدی. آنجاق اوردا تیراختورون یانداشلاریندا ‌ایدی و "یاشاسین آزربایجان" و "یاشاسین تیراختور" - و بیزلردن اوجا سسله‌نیردی. بونو بیز آزربایجانلی بیلمه‌لی‌ییك یوخسا یوخ!؟ اونا گوره ده بیزیم شرایطه ان اویغون اولان میللت اوچون تعریف دیل پارامترینه اوستونلوك وئره رك بیرگه دیل و مدنیته (فرهنگه) مالیك اولان انسانلاردیر.

*- سوی باخیمیندان:

سیدلر ایسلام پیغمبرین تؤره‌مه‌لری اولماسینا اینامیمیز وار. دوغالین سیدلر عرب سویلودولار. آنجاق ایندی بیزیم میللی حركتیمیزده چوخلو سیدلر وار. اونلارین چوغونلوغو اؤزلرینی آزربایجانلی ساییرلار. بونلاری بیز آزربایجانلی بیلمه‌لی‌ییك یوخسا یوخ!؟

*- بؤته‌م و مذهب باخیمیندان:

بیزیم اؤلكه‌ده یاشایان سوننو، جویود، ارمنی و ... مذهبلره باغلی اولان آزینلیق‌لار وار. اونلار اؤزلرینی آزربایجانلی تانیتدیریرلار. بیز بونلاری آزربایجانلی تانییریق یوخسا یوخ!؟

* ائتنیك باخیمیندان:

آزربایجان جوغرافیاسیندا چوخلو تورك اولمویان یاشایانلار وار. كوردلر، گیلك‌لر و ... اولوس‌لار دا بیزینله یاشاییرلار. آنجاق نئجه بیز اونلاری تورك بودونو سایا بیلریك و اونلاری تورك اولمادیغینا گؤره آزربایجانلی سایا بیلمریك!؟

یوخاریدا یازدیغیمیز اؤرنه‌ك‌لردن داها آرتیق سیراماق اولور. ایندی بیز آزربایجان اولوسو دئمه‌لی‌ییك یوخسا آزربایجان تورك اولوسو!؟ بیز اؤزوموزو اولوسچو (میللتچی) آدلاندیردیغیمز اوچون بوسبوتون میللتیمزه یعنی اوردا یاشایان اینسانلارین حاقلاریندان مودافیعه ائتمه‌ك گؤره‌وینده‌ییك. بو اینسانلار بیزی اوموقلایان خالقلاردیلار. اولوسچولوق میللی حركتین چكیم دایراسینی گئنیش‌لندیریر و اینسان حاقلارینی قورویان ائتمن‌دیر. اینسانلار هئچ بیر آیریم اورتادا گؤرمه‌دن آزربایجان اولوسونا قوشولماغی اولاناقلی گؤرورلر. اولوسچولوق میللی حركتین اؤنله‌ین اورونودور. یالین توركچولویو اورتایا آتماق‌ایله میللی حركتین گؤوده‌سینه آغیر گوپسه‌ك‌لر یئندیره بیلر. اولوسچولوق توپلومسال دئوینیم‌لر آردیندادیرسا توپلومو بوتونلوكده تابلامالی‌دیر یوخسا اؤزوموزونكو اؤزگه‌ دیدیشمه‌لری ایسه آیریق دوشونجه‌سینی آتیب‌یایماق، میللت آراسیندا قوپونتولار یارادار.

باشقا ائل‌اركلی اركله‌تلرین و اؤزه‌للیكله باتی دونیانین دئنه‌ییملرینه آرخالاناراق دئمك اولور "چوغونلوقدا بیرلیك" یاخلاشیمی اؤز اولوملو سونوجونو اولوسلارا و اركله‌تلره گؤسته‌ریبدیر. ائل‌اركلیك بو گونكو دونیانین آختاریب بولوندوغو دوزگون حاكمیت قورولوشون یولودور دئمك. اولوسچولوق یئنیجیل اركله‌تین آنا باقاناسی اولماقدادیر. بیزینله یاشایان و آزربایجان‌ آدینی تمثیل ائده‌نلرین بیری‌بیرنله ائشیت حاق و ائشیت یاتیریم اولاناقلاری واریدیر.

اولوس (میللیت) نه دئمك‌دیر!؟

1. بیر میللته منسوب اولماق (ائتنیكی تانیم - اولوس)

2. بیر دؤولته تابع اولماق (یونه‌تگیسئل تانیم - بودون)

منجه بوگونكو چاغ دا بیزی آزربایجان میللیتینه باغلایان اورون بیریمجی سئچه‌نك دیر.

كیم میللتچی­دیر!؟

نظره گلیر بو گون آزربایجان میللی حركتی خالص بیر میللتچی حركتی اولوب و  ایده اولوژیك بیر حركت اولماماق دوشونجه‌سی؛ ایده‌اولوژی دوشونجه لره قالیب گلیبدیر. آنجاق بو دا بو آنلاما گلمیر كی بیر اسلامچی، ساقچی، سولچو و ... سوسمالیدیر! بورادا یئری گلمیشكن بیر اولوسچونون اؤزونلوك‌لریندن و نئجه داورانماسینا اویغون تپگی‌لری سانیرام.

- میللتچی اؤز میللتی­نی تانییار.

- میللتچی اؤز میللتی­نین اوغوروندا چالیشار.

- میللتچی آرمان و یوخوجوق داشاماز و اؤز مللتینین گئرچكلرین اینانار و اونلاری اساس گوتورر.

- میللتچی باشقا میللتلره اوغور اساسیندا داورانار و یولداش دوشمانی اوغور اساسیندا سئچر.

- میللتچی اؤز میللتی­نین گوستریجی­سی اولاراق شخصی باخیمدان چالیشار یاخشی آدام اولسون.

- میللتچی اؤزونو اؤلچو گؤتورمز و اؤز میللتی­نین چوخلوقونو نظره آلاراق اونون طالعینه چالیشار.

- میللتچی شخصی یاشاییشیندا اونملی بیر آدام اولار.

- میللتچی باشقا كیمسه­لرایله اولان اؤز ایلگیلرینه دیققت ائدر. هر كیم ایله ایلگی قورماز.

- میللتچی اؤز اؤزگورلوغون تام ساحه­لرده ساخلار و باشقا حركتلر و جریانلارا اویغون توتوم توتار.

- میللتچی ائلینین سسی اولار و ائلینین دردین سویلر و ائلینین دردینه چارا آختارار.

- میللتچی باشقا میللتچی­لرله قارداشلیق قورار و اونلارلا سایقی­ایله داورانار.

- میللتچی اؤز اوغورونو میللتینین اوغورو ایله برابر بیلر و اؤز اوغورونو میللتین اوغورونون قارشیسیندا آختارماز.

- میللتچی اؤز میللتی­نین دوشمن­لرین تانییار و اونلارین اوغوروندا چالیشماز و اونلاری اؤز میللتی­نه تانیتدیرار.

- میللتچی پیس اخلاقلی اولماز، تمهت وروجو، یالانچی، یامانچی و سؤیوشجو اولماز.

- میللتچی اؤز میللتینین خسته­لیك­لرین تاریخ بویوندا آختارار و اونلارین درمانینا چالیشار.

- میللتچی اؤز میللتینین اوشاغین، گنجین، قوجاسین، كیشی­سین، قادینین، ایشچی­سین، زییالیسین، كوتله سین، پوللوسون، پولسوزون، ساتقینین، .... تانیمالیدیر.

- میللتچی اؤزونو میللتین یالنیز بیر عسكری بیلمه­لیدیر و اؤزونه بیر نفرجه فیكرینده یئر وئرمه­لیدیر.

- میللتچی تعصب­دان اوزاق گزمه­لیدیر و میللتینی پیس و یاخچی­سینی ائله­كی واردیر تانیمالیدیر.([3])

آزربایجانچی:

آزربایجان بیر جوغرافیا دئمك‌دیر. نئجه‌كی بیلیریك بو جوغرافیا ایكی بؤیوك بؤلومه پارچالانیبدیر. قوزئی بؤلگه‌سی‌نده بو بؤلونمه‌لر آردینجا اورا باشقا بؤلگولره پارچالانیبدیر و ایندی‌ده 20% توپراقلاری ائرمنیستان ساریندان ایشغال اولونوبدور. گونئی بؤلگه‌سی ایران جوغرافیاسیندا سینیرلانیبدیر. بوردا اؤته‌ك‌سئل آچی‌سیندان چوخلو دانیشماق اولار. آنجاق بوردا من آزربایجانچیلیغدان سؤز آچماق ایسته‌ییرم. بونا گؤره یوخاریدا گتیردیگیم بلگی‌لر گره‌كسینیردی.

آزربایجان دئگی‌سی یورد و اؤلكه آنلامینی داشیان قاورامدیر. اسكی چاغلارادان بری آزربایجان توركلرین یوردو اولموشدور. آنجاق بوردا باشقا اولوسلاردا (كورد، فارس، گیلك و ... ) یاشاییرلار و دئمك آزربایجان اونلارین‌دا یوردو یوواسی اولور. تورك بودونون یاشادیغی توپراقلار دا آزربایجان اولمویوبدور. تورك بودونو ایران دا دؤرد آیری‌آیری جوغرافیادا یئرله‌شیرلر (آزربایجان، خراسان، قشقایستان و تهران مئتروپولو یئرلی اولاراق و باشاقا كند و اورلاردا سه‌په‌لنمیش فورمادا). آنجاق بو چئشیتلی جوغرافیادا یئره‌للشه‌مه‌یه باخمییاراق، ایراندا یاشایان توركلر گئنل اولاراق تورك اولوسو (ائتنیك) و یا تورك بودونو (میللتینی) اولوشدورورلار.

 آزربایجانلی كیمدیر؟

1. آزربایجان میللتینه منسوب اولانلار.

2. آزربایجان توپراغیندا یاشایانلار.

3. آزربایجان اؤلكه سی پاسپورتو اولانلار.

آزربایجانلیلار دونیانین بیر چوخ یئرینده یاشاییرلار و اونا گؤره ده بیریمجی آنلامی اوستون توتمالییق. آزربایجان بؤیوك‌لویونده گئنیش اؤته‌ك، چئشیدلی اكینج‌لر قازانمیشیق. بورا دئوریم‌لر یاتاغی‌دیر. آزربایجان بودونو اؤته‌ك بویو  بیلدییمیز ندنلره باغلی سورگونلر و كؤچمه‌لر زوروندا قالیبلار. باشقا میللتلر سیراسیندا ارییب و او میللته یامیلیبلار؛ یوخسا اؤز كیملیك‌لرینی قورویاراق بیز توركوك دییه تانیملانیرلار. بو كؤچه‌رگی‌لر ایسه سورگونلردن قاشقای ائلی‌ یوخسا خوراسان توركلر ایله تانیشیق. من آراسیرا بو اینسانلارلا گؤروشموشم. اونلارین كیتله‌سی اؤزلرینی تورك و بیزلری آزری (آذری) آدلاندیریرلار. اونلارین بو یانلیش باخیشلارینین یارانماسیندا چوخلو اورونلار اورتایا قویماق اولور. ندنسه بو باخیش یارانیبسا اونو سیلیمله‌مك و یئنی‌دئگی اونلارلا پایلاشماق بیزیم میللی حركتی گوجله‌ندیره بیله‌جك ائتمن‌دیر.

اونلار بیز آزربایجانچی‌ییق دیینده بیزیمله اؤزلرینین آراسیندا بؤیوك چات گؤرورلر. بیزیم دیلی اؤز دیللریندن آیری و تام فرقلی آنلاییرلار. چوخ ائشیتمیشم اؤز لهجه‌لرینه آستینلیق دویاراق بیزیم لهجه‌میزه پاخیللیق ائدیب "سیزین دیلینیز بیزیم‌كیندن یاخشی‌دی" دئییرلر. بو قونویا ساوا اوروندا "حكیم تیلیم‌خان" تؤره‌نینده‌ ده تانیغ اولدوم. اونلاردا اؤزلرین تورك بیزلری آذری آدلاندیریردیلار. آنجاق بیزیمله قونوشاندان سونرا بودوشونجه‌نین هاردا و كیم‌لرین اللری‌ایله اكیلمه‌سینی آنلایاندان سونرا باخیشلاری دگیشیب و دوزونه گلیردیلر. دئمك تورك سؤزونون یئرینه آزربایجانلی،  قشقایستانلی یوخسا خوراسانلی و ... ایشله‌دیرسك، پروبلئم بو آلاندا داها دا آرتاجاقدیر. سایین یونس شاملی یه گؤره :

" ... آزربایجانلی لزوما تورك دئیلدیر. بونا گؤره تورك ایله آزربایجانلی‌نی بیر معنا دا ایشله‌تمك یالنیش‌دیر. هم رئال‌لارلا قارشی‌دیر. چون آزربایجاندا یالنیز توركلر یاشامیرلار، هم ده ایریقی‌چیلیغا یول آچان بیر قاورام‌دیر. چون توركو آزربایجاندا یئرلی و باشقا خالقلارا منسوب اولانلاری بیگانه كیمی گؤرور. باشقا دئیشله توركو آزربایجانا ائو صاحبی و غیر توركو اونا ایجاره‌چی كیمی گؤرمك ده دیر...."

باشقا یئرده بئله سؤیله‌ییر:

" .... یالنیش باشلاییشین یالنیش دا دوامی اولور. آزربایجانلی‌نی تورك سانان فیكیر، آزربایجانچی سؤزونو‌ده توركچو سؤزو كیمی ایشله‌تمك‌ده‌ دیر و بو یالنیش‌دیر. آزربایجانچلیق، یاخشی قاورام دیر، اگر سه اونا ائتنیك معنادا باخیلماسا. یعنی هر بیر آزربایجانلی (تورك و غیرتورك) آزربایجانا جان یاندیرما و آزربایجانین حاقلارین اوچون چالیشیرسا، اونو آزربایجانچی آدلاندیرماق اولور. آمما تاسفله بوگونكو شرایط ده، آزربایجانچی توركچو معناسیندا ایشله نیر و بودا یالنیش فورمادا ایشله نیلن قاورام دی. .."

و "یاشار تبریزلی" یه گؤره :

"خلاصه اولاراق بیز كیملیگیمیزی توركلوكدن و گوجوموزو ایسه آزربایجاندان آلیریق. تكجه تورك میللتی و یا تكجه آزربایجان میللتی هئچ بیری بیزه یئترلری گوج و كیملیگی یارادبیلمیر. منجه هله‌لیك بیز هر ایكی اصطلاحین ایشله‌تمه‌سین اونوتمامالییق." [4] 

"تورك" ایله "آزربایجانلی" سؤزلری یؤنه‌تگیل ادبیاتیمیزدا بیر آنلام دا ایشله نیرسه، یئنی یالنیش قاوراملارین یارانماسینا زمین یارالدیب بویوك سهولره یول آچیر. او سهولر دن عبارت:

بیرینجی سی: تورك خالقینین ائتنیك آدی بیر موضوع و اونون یاشادیغی جوغرافیا و یا اراضی نین آدی بیر باشقا قونودور. جوغرافیا آدین ائتنیك آد یئرینه ایشله تمك، یاواش یاواش اتنیك آد (تورك) ایتیب باتاتیر. نئجه كی ایندی یه قدر، آزربایجانلی (حتتا ایندی ده ایران دا فارس دولت ادبیاتی و یا سویت بیرلیگیندن قالمیش میراث دا توركلر آزری و یا آزربایجانلی آدلاندیریرلار) و یا قشقایی لی قاوراملاری تورك و یا توركلر سؤزونون یئرینه ایشله دیلمه ده دیر. 

ایكینجی سی؛ تورك لر یاشایان اراضی نین آدین (آزربایجان) تورك خالقینین یئرینه ایشله دیلیرسه، ایران دا یاشایان توركلرین بیرلیگینه و بیرخالق اولدوغونا و بیرگه سیاست گؤتورمه لرینه جیدی یارارسیزلیق وورار. اوچرا تورك خالقی آدی ایله تامام توركلر بیر خالق كیمی میدانا چیخیب و سیاسی، اقتصادی و كولتورل گوجونو بیرلیك اساسیندا توپلایب و اؤز آماجی اوچون چالیشیر. آنجاق ایران دا یاشایان تورك لر اؤز ائتنیك آد (تورك) لاری ایله میدانا چیخما یئرنه اؤزلرین آزربایجانلی لار، قشقایستانلی لار، و خراسانلی لار آدلاندیرسالار، اوستون سویچولارین ایستك‌لرینه اولوملو دامغا وورموش اولارلار.

اوچونجوسو؛ تورك سؤزو ایله آزربایجانلی سؤزون بیر معنادا ایشله دیلسه، بو دوشونوش اساسیندا آزربایجاندا ائل‌اركلی‌ لیك یارانماغا انگل تؤره نیر. اوچرا بو فیكیر تملده اولاراق تورك لرله یاشایان یئرلی و باشقا ائتنك لر و خالقلاری بیگانه سایلیرلار. بو دوشونوش طرزی اریقچیلیق یارانماسینا بیر فاكت دیر.

بیز بو اوچ قونونون آنلاملارینی، ایشله‌م‌لرینی و تانیتیملارینی اؤیره‌نیب و اولوسوموزون بئینینده یئره‌للیشدیرمه‌لی‌ییك. باخمایارق بو اوچلویون قوشوت دوروملاری وار. آنجاق آلقیلامالی‌ییق بیر سیرا خیردالیق‌لارلا تانیش اولدوق كی اونلاری بیری‌بیریندن آییریر. منجه ایلك یئرده اوتوران اوستونلوك اولوسچولوق ایكینجی‌سی آزربایجانچی‌لیق سونرا توركچولوك‌دور. بیر قاورام ساده‌جه بیلگیلره و بیلگه‌لره دایانماز. اونا گؤره دئمه‌لییم بونلاری بیربیریندن آییرماق تام یانلیش‌دیر و میللی حركتی آخسادا بیلر بئله‌نجی آیریم یاپماق.

سوندا اومودوم وار بو قونو باشقا یولداشلارین قاتیلماسینا بیر یئنی قاپی آچسین و گوجلو بتیكلری بو قونویا باغلاماق اولسون. بونو بیلمه‌لییك محض آزربایجان منافعینه آیاق باسماق و كیملیك سورونونو آبارتماق؛ یئته‌نك و ائته‌نك‌لرین قارشیسینی آلاراق اویانیش و میللی حركتی سارسیدیب دوردورا بیلر.

ایشله‌تدیگیم قایناق‌لار:

-      میرموسی هاشمی - میللتچی كیمدیر؟ هر كیم "من میللتچی­یم" دئسه اینانمالیییق­می؟ www.durna.net

-      كؤكله‌شیك (كلاسیك) توركچولوك و بوگونكو سؤیلم- اومود یاشام www.dusuncemiz.arzublog.com

-      آزربایجان؛ توركلرین وطن دیر یوخسا آزربایجانلی لارین؟ - یونس شاملی www.durna.net/yunes_az.htm
- هؤرون آراسی سیته‌ WWW.durna.net

- توركچولویوموزله آذربایجانچیلیغیمیز -  پروفسور نصیب نصیبلی - http://makulu-haray.arzublog.com/category-4501-1.html

سؤزلوك:

اوستون = اولویت

آیاقلانماق = به پا خاستن

سوی‌داش = هم‌نژاد – در اینجا میللتچی‌ها

ترپه‌نیش = حركت

تانیملاماق = معرفی كردن – تعریف كردن

اولوس = ملت

اولوسچو = میللتچی

قاورام = مفهوم / قاوراملار = مفاهیم

قوللانماق = استفاده كردن – به كار بردن

قوزقالان (گ) = مبارزه ( توركمن دیلیندن آلینیبدبر)

ماشات = انگل = مانع – سد راه

اوره‌ن Əvrən = دنیا – عالم

یؤنه‌تگیل = سیاست

توپلومسال = اجتماعی

دئگی = اصطلاح – مفهوم مستقل

آنلام = معنی

یاخلاشیم = تز – تئوری – نظریه

دوشونسئل اوخوللار = مكاتب فكری

پارتلایی وئریر = به سرعت بروز می‌كند. به سرعت گسترش می‌یابد.

اؤرنه‌یین = مثال – مثلا

ائل ارك = دئموكرات

اؤزارك Özərk= خود مختار

ندن Nədən= دلیل – سبب

ایلگی = ارتباط – پیوند

دوشونور = دوشونر = اندیشمند

ساریندان = از طرف – از سوی

یانسیما = پذیرش – مال خود دانستن

یابانجی = بیگانه – غریب

آراشدیرماق = تجزیه و تحلیل كردن – كنكاش

قارشیسیندا = در برابر آن

توتوم = موضع

اؤزه‌ل = خاص – مخصوص

گره‌كسینیر = واجب است – لازم دیده می‌شود.

اینجه‌لشمك = دقیق شدن

اورتاق Ortaq = مشترك

یاناشی = همراه – همراستا

چاغ Çağ = زمان – دور

دوروم Durum = وضعیت – موقع

یایقین = گسترش – توزیع

آلقیلاماق = درك كردن

آیریم‌چی Ayrımçı= جدای خواه – تجزیه‌ طلب

باغلیسیز Bağlısız = مستقل

اركله‌ت Ərkələt = دولت

توپار Topar = مجموعه – بخش

سینیر Sınır = مرز – سرحد

آرتماق = الحاق – اضافه كردن – در اینجا ادعای ارضی

بودون Budun= ملت

اولوملو Olumlu= مثبت

اولومسوز Olumsuz = منفی

ایشله‌م = كاركرد

قارا اولای = فاجعه

قارقاشا Qarqaşa= قارماشا = هرج و مرج – اغتشاش – مغشوش

ایراق = دور كردن – دفع كردن

اوغور Uğur= موفقیت – توفیق

كؤك Kök = ریشه – بن – پی

توشلاشماق = راستا – رسیدن – برخورد كردن – تصادم

چابا = تلاش – اكتیو

تانیق = شاهد

كؤكله‌شیك = كلاسیك

قزئت = روزنامه – رسانه‌های نوشتاری

درگی Dərgi = مجله

ائش Eş = همسر – در اینجا همراه – ائش‌زامانلی = همراستا

اوزاریش = ادامه – تداوم

كئز Kəz= دفعه – بار

یئنیجیل = مدرن

سؤیلم = اصطلاح – بیان

ائتگی‌ = تاثیر

بسله‌ن‌مك = ادغام شدن – تجمیع

باتیلیلاشماق = غرب‌گرایی

تمل = اساس – بنا – پایه

ائتنیك = گروه قومی یا ملی

اؤن = جلو – مقدم – ابتدایی

پلان = نقشه

ایشته = همین حالا – اكنون – اینك بفرمایید ...! كنایه است از اینكه حالا ببینید ....

اونوتماق = فراموشی – نسیان

دوغرو = راست – حقیقت – به سوی

اولوشدورماق = شكل دادن – متشكل كردن – تشكیل دهنده

اؤته‌ك = تاریخ

گؤركسؤز = ادبی – ادبیات

یییه Yiyə = صاحب – مالك

بیچیم = بخش – زمره

دئوریم = انقلاب – تغییرات بنیادی

یوروملاماق = نظر دادن – بها دادن – ارزش گذاری

سوره‌ج Sürəc= روند

دوغو Doğu= شرق

ایره‌لی‌له‌مك = به پیش رفتن – پیش برنده

دوغال = طبیعی

تپگی = عمل – كنش

ایلك = ابتدا – اول – نخست

بودونج = جمهوری

دوگون = دوگم = بسته

سئزیلمك = نفوذ كردن تدریجی و آهسته

سؤیكه‌نمك = تكیه كردن – اتكاء

بوندالیق Bundalıq= سئكولاریسم

چاغداشلیق = به روز بودن – معاصر بودن

بویوروق = امر – دستور

گئنئل Genəl = عمومی

هایقیرتی = فریاد – غریو

دایانیشما = مقاومت - استحكام

اریدیلدیرمك Əridildirmək = آسمیلاسیون

تؤره‌تی‌مه‌ك = تولید كردن – ایجاد شدن

آست = آلت = پایین – زیر

اوچ بوجاق = مثلث – سه گوش

سؤزه‌ل = شفاهی – گفتاری

آلان = عرصه – باند – جایگاه

دیلده‌ك = استدلال

آست‌یاپی = زیرساخت – پایه اصلی

بیلیمسئل = علمی

بوگوش = فلسفه

دیلده‌م = منطق

ائشیت = برابر – مساوی

قارشیت = در برابر – متضاد

هامار – هموار- جاده صاف كن

آشاما = مرحله

اؤزه‌ت Özət= خلاصه

قوشوت Qoşut = شرط – مشروط

دالغا = موج

یانیت = پاسخ – جواب

ساییراق = سایر – دیگر

بوته‌م Bütəm= دین – مذهب

دوزئی Düzey= سیستم

قات = طبقه

تابلاماق = قبول كردن – تصدیق كردن

چاشدیرماق = گمراه كردن

آناتا = والدین

دوغالین = البته – طبیعتا

گؤره‌و = وظیفه – تعهد

اوموق = حمایت

چكیم = جذابیت

ائتمن = عامل موثر

آیریم = شكاف – افتراق

اولاناقلی = ممكن – شدنی

اؤنله‌ین = پیشران – پیش برنده

یالین = ساده – برهنه

گؤوده = بدنه – تنه – اندام

گوپسه‌ك = ضربه شدید

آیریق = تمایز – تبعیض

قوپونتو = انشعاب

دئنه‌ییم = تجربه – امتحان

باقانا = ستون – پایه – دیرك

یاتیریم = سرمایه گذاری

اؤزونلوك = مشخصه – مشخصات

اویقون = مناسب – شایسته – درخور

یوخوجوق = ناپیدایی – هدفی كه واقعی نیست – توهم

سایقی = احترام – حرمت

سایریندان = از سوی – از طرف

آچی = زاویه – نقطه نظر

بلگی Bəlgi= اطلاعات – علوم

اكینج Əkinc = فرهنگ – كولتور

یامیلماق = پیوند خوردن – متصل شدن

آستینلیق = حقارت – تحقیر

اوستون سویچو = نژادپرست – عرق‌چی

یئره‌ل = محلی – جا انداختن - فهماندن

بَتیك Bətik= مقاله – نوشته‌های تحقیقی

آبارتماق = غلو كردن – بزرگنمایی

یئته‌نك Yetənək = استعداد

ائته‌نك Etənək = مهارت

سارسیتماق = تضعیف كردن

هؤرون آراسی Hörünarası = اینترنت

[1] - كؤكله‌شیك (كلاسیك) توركچولوك و بوگونكو سؤیلم- اومود یاشام www.dusuncemiz.arzublog.com

[2] - توركچولویوموزله آذربایجانچیلیغیمیز -  پروفسور نصیب نصیبلی - http://makulu-haray.arzublog.com/category-4501-1.html

[3] - میرموسی هاشمی - میللتچی كیمدیر؟ هر كیم "من میللتچی­یم" دئسه اینانمالیییق­می؟ www.durna.net

[4] - ملته منسوب اولان تعریفلر پست مدرنیسم عصرینده – یاشار تبریزلی – دورنا سیته‌سی

گؤنده ر     بؤلوم لر: اوردان بوردان