"شاهنامه‌ده" و "ده‌ده‌قورقوددا" قادینلارا باخیش

هر بودونون[1] اكینج[2]، اوزلوق[3] گؤركسؤز[4] او اولوسون[5] عنعنه[6]، دَب[7]، خوی، داورانیش[8]، یئته‌نك[9] و دیلكلرینین[10]‌ باشدان‌آیاقا گوزگوسودور[11]. بو آرادا فردوسی‌نین "شاهنامه"‌ آدل قوشوق‌‌توپلوسو[12] اسكی[13] قایناق كیمی؛ كئچمیشده یاشایان ایرانلی‌لارین باخیش‌لارینی، سئوگی‌لرینی، دوشونجه‌لرینی، ایناملارینی و ... اؤنوموزده ساچیر.  دئمك ده‌ده‌قورقود یازیلاری تورك ادبیاتیندا یاخلاشیق 1000 ایلیك اوستونده‌ن كئچمه‌سینه باخمایاراق، یئنی‌لی‌یی ایندی‌ده دویولور[14].

آدلارینی چئكدییمیز بو ایكی كیتاب؛ توپلومون تملینی یارالدان دیره‌یی[15] – خانیملاری -  اونوتمویوبلار. آنجاق بو ایكی كیتابین قادینلارا چوخ آیریق[16] و چَلیشكلی[17] باخیشلارینی گؤرمك اولور. آردی‌دا قیساجا اؤرنك‌لری آنیمساتیرام[18].

پارسی شاهنامه

شاهنامه‌ده قادین سورونو اونون توپلومسال اوینامی[19] بیر اؤزگور[20] اینسان اولاراق؛ آز گؤرونور. ائله‌جه جاهلیت عنعنه‌وی ایناملاری، آغیر و گوپسه‌ك ائتگی‌سینی شاهنامه‌نین ناغیل‌لارینا چارپیبدیر بونا گؤره آناتایا[21] قیز اوشاغینی آستینلیق[22] یاپدیران كیمی گؤسته‌ریبدیر. بو ائتگی‌ قادینلارین اؤنملی توپلوم‌اویناملارینا تَپَر[23] كؤلگه سالیبدیر. شاهنامه ناغیللاریندا قادینلارا اؤزل اؤزوملوك یوخسا گؤزقاماشدیران ایگیدلیك‌لر گؤرمه‌ك اولمویور؛ آنجاق گئنئل[24] سیكیلمك آراچلاری[25] تانیتدیریلیبدیر. شهرناز و ارنواز (جمشیدین قیزلاری) و فیرنگیس و جریره (گشتاسب قیزلاری) اؤرنك[26] اولاراق تانیملاتماق اولور.

قادین فردوسی قوشوق‌لاریندا

زنان  را  از  آن   نام   ناید   بلند

كه  پیوسته  در  خوردن و خفتنند

زن  و اژدها  هر دو  در خاك  به

جهان پاك از این هر دو ناپاك به

زنان  را  ستایی  سگان  را  ستای

كه یك سگ به از صد زن پارسای

پس  پرده  هر  كه  دختر بود

اگر  تاجدار  است  بد   اختر  بود

چون  زن  زاد  دختر، دهیدش به گرگ

كه نامش ضعیف است و ننگش بزرگ

شاهنامه‌نین ائتگیسی اسدی طوسی آدلیم قوشوقچونون یازیلاریندادا اؤزل چارپدؤنلوك[27] یارادیبدیر:

چه نكو گفت آن بزرگ استاد            كه  وی  افكند شعر را بنیاد

آنكه را دختر است جای پسر            گرچه شاهست، هست بداختر

چنین گفت دانا كه دختر مباد            چوبادش به جزخاك افسرمباد

زن و اژدها هردو در خاك به             وزین هر دو روی زمین پاك به

افراسیاب اؤز قیزی منیژه و بیژن آدلی بیر اوغلانلا پیس ایلگی‌سینی ائشیدندن سونرا:  

كه را در پس پرده، دختر بود            اگر تاج دارد بداختر بود

كه را دختر آید به جای پسر            به از گور داماد ناید به در

شاهنامه‌ده نئچه اوینامی اولان قادینلاری، گؤرمه‌دن؛ ائدرمن‌لر (قهرمان) و ایگیدلرین (پهلوانلارین) سئوداسی باشلارینا دوشور. اونلارین آراسیندا بیرتوپار قادینلار رودابه و تهمینه كیمی، آتالار، قوهوملار و دین‌آیریم‌لارینادا قارشی دوروب و سئوگی‌لی‌لرینه قووشوبلار.

رودابه – مهراب كابُلی – نین قیزی، زالی گؤرمه‌دن سئویر. تهمینه – سمنگان خا‌‌نین[28] قیزی – روستم آدینی ائشیدیركن یاناغلاری آلما كیمی قیزاریب. سودابه‌ایسه بونو بیله‌رك‌دن قوهوملاری زالین قوهوملاری‌ایله دوشمن‌چیلیك‌لری وار؛ آنجاق سئوگی‌سیندن بیر آددیم گئری چكینمیر.

ده‌ده‌قورقود كیتابیندا بامسی‌بیره‌ك – بای‌بورانین اوغلو – ناغیلیندا اوخویورق:

بای‌بورا اوغلان اوشاغی یوخودور. اوركه‌ن[29] اللرینی گؤیه ساری اوجالدیر یالواریر. بونا گؤره ائل‌باشچیلاری (قبیله‌نین آق‌ساققاللاری) گؤك‌تانریدان بای‌بورایا اوغلان اوشاغی پای وئرمه‌سینی دیله‌ییرلر. بو تاپینما توپلوسوندا[30]  آدلیم ائل‌باشیچی‌‌سی - بای‌بیجان – ایسته‌ییر اوغان[31] تانری اونا بیر قیز اوشاغی اؤدول[32] وئرسین.

شاهنامه‌ده قادینا اؤنملی - یئرلی یئر وئریلمه‌میش گؤرسه‌نیر. اونلارین اولماسی بو اورونلارا[33] گؤره باغلی‌دیر: اونلار سیكیش یوخسا بیر آست ‌سئودایا گؤره هابئله آنا اوینامیندا یارانیبلار. ایرانلی‌لارین فولكولوروندا بورلاخاتین یوخسا سلجان خاتین كیمی قادینلار بولونمور. آدینی چكدییمیز قادینلار كیشی‌لرله ائشیت یاشام سوره‌جینده باش وئرن اولایلاردا، ساواشلاردا، چاتیشمازلارایسه باریش‌لاردا چابا گؤسته‌ریبلر. قانتورآلی – قانلی قوجا اوغلو – اؤیكوسونده[34] سلجان خاتین اؤز اَری‌ایله قول‌بیر اولموش دوشمن اؤنونده سون نفسلرینه‌ چان ساواشیرلار.

سلجان خاتون آت اویناتدی

ایگیدیندن قاباق كچدی

بئله‌لیكله سونرالار آزربایجان اؤته‌یینده[35] نیگار خانیم، عرب زنگی، هجر خانیم و یوزلرجه بئله خانیملارین دوغولماسی بیزی تعجوبله‌ندیرمیر. ده‌ده‌قورقود باستاغدا[36] اوستون و موعجیزه‌وی قادینلار قیزیل یارپاق یاپیبلار.

قادین سوزجویو یاخین 300 كره شاهنامه‌ده ایشله‌نیلیبدیر. " اوئستا"دا "جنی" ، اسكی هیندیستاندا "جانی" پهلوی ایسه "ژن"، آرواد آنلامینی داشیان كیمی كیشی‌ قارشیسیندا بیر عونصور تانیملانیر.

سیاوش ناغیلیندا ائله‌كی سیاوش سودابه‌نین قیزلاری‌ایله ائولنمه‌ك ایسته‌میر؛ سودابه اونو پیسلیك‌لر تؤره‌دن اینسان آدلاندیریر:

دگر باره بر شهریار جوان              همی جادویی ساخت اندر نهان

بدان تا شود با سیاووش بد           بدان سان كه از گوهر بد سزد

باخین شاهنامه‌نین آرواد باخیشینا:

ز سر تا به پایش به كردار عاج                   به رخ چون بهشت و به بالا چو عاج

رخانش چو گلنار و لب ناردان                    ز سیمیـن برش رسته دو  نار دان

"كریستن سن " یازدیغی " ایرانلی‌لار ساسانی‌لر دوورونده" پیتی‌یینده بیر پهلوی بیتیك‌ده[37]  "ریدك" آدلی كیشی‌نین آروادا باخیشینی بئله اونایلاییر[38]:

" اَن‌یاخشی قادین بئله‌دیر: نئجه اؤركه‌ن كیشی‌سینه سئوگی و محبت گؤسته‌رسین؟ گرك مه‌مه‌‌لری[39] حئیوا[40] كیمی، دیرناقلاری قار كیمی آغ‌آپپاغ، تنی‌ نار كیمی آل، بادام گؤزلو، كیپریكلری چپیش‌یونو[41] كیمی یوموشاجیق، دیشلری ایشیلداق، آل قارامتیل ساچلاری اوزون اولسون و خوزولانماسین[42]. "

ایندی "قانلی قوجااوغلو" ناغیلیندا – ده‌ده‌قورقوت كیتابیندا – "قانتورآلی" اؤز ائش[43] سئچیمینده اؤزل اؤزه‌للیك‌لرینی آتاسینا بئله یانیمساتیر[44]:

من یئریمدن قالخانا تك

یئرده‌ن دورا

من قارا قوچ بدوو آتا

مینه‌نه‌تك آتین مینه

قانلی كافر اَللرینه

منده‌ن قاباق هجوم ائده

قیلینج چالا، ‌باش گتیره

بامسی‌ بیره‌ك – بای‌بورا ناغیلیندا – "بانی چیچك" آدلیم ده‌ده‌قورقود قادینلاریندان ائلچیلیك ائدیر. بانی چیچك بو ائولی‌لی‌یه ایكی سئچه‌نك[45] اورتایا قویور. بیرینجی‌سی آت چاپدیرمادا ایكینجی‌سی گوره‌شمه‌ده منی ییخاسان دییه؛ سنله ائوله‌نه‌رم سؤیله‌ییر. بئله‌لیك آزربایجانلی آصلان قادینلاریمیز كیشی‌لر اؤنونده خیرداجا اؤزلرینی اكسیك[46] سایمادان اؤز اینسانسال  ده‌یرلرینی ساوونوب[47] قورویورلار[48].

آنجاق بیز شاهنامه‌ده قادینلارا آستینلیق (اوخویازارسیز) یاپان كیشی‌لر و ائتمه‌نلره[49] توشلاشیریق. سیاوش آتاسینین بویوروغونونا سودابه‌نین سارایینا گئدندن سونرا سؤیله‌ییر:

چه آموزم اندر شبستان شاه             به دانش زنان كی نمایند راه؟

روستم ایسفندیار ناغیلیندا؛ ایسفندیار ساواش چاغلاریندا مهرنوش و نوش‌اذر آدلی اوشاقلارینی ساواشا آپارماق ایسته‌ییر آنجاق اوشاقلارین آناسی موخالیفت ائدیر. ایسفندیار یانیتلاییر[50]:

چو با زن پس پرده باشد جوان                بماند منش پست و تیره روان

آزربایجان فولكولوروندا آنانین اوینامی تام اولقودور. اؤزللیكله ده‌ده‌قورقوت كیتابیندا بو چوخ یوكسك یئر آلیبدیر. اؤرنك اولاراق "دورسه‌خان‌اوغلو" (بوغاج) ناغیلیندا آنا بویله گؤزل یئره‌ل‌له‌شیر:

بو حقّی تانیان حقّی سئوه‌ن ائل

معرفت‌ده اینجه یئرلره چاتمیش

"آنا حقّی تانری حقّی دیر"دییه

بیله بیر بدیعی مثل یاراتمیش

"ده‌لی دومرول" اؤیكوسونده؛ جان‌قاپان ملك (عزراییل) دومرولون جانینی آلماغا گلیر. دومرول آغلارسیزلار اولموش سوندا عزراییل تانری بویوروغونا باش قیلیر. دومرول‌دن ایسته‌نیلیر اؤزو دیری قالماق یئرینه بیر باشقا تانیشلاریندان قوربان وئرسین. آنجاق نه دومرولون آتاسی و نه ده آناسی جانلارینی اوغول یولوندا پای وئرمه‌یه حاضیر اولمویورلار. دومرول بو اوره‌ك سؤزونو آروادی‌ایله آرادا قویور. یاشام‌یولداشی اوره‌كداشلیق ائدیر تانری بویوروغونو جانلا قیلیر:

اوجالاردان اوجاسان سن

كیمسه بیلمز نئجه‌سن سن

جان آلیرسان بیر یئرده آل

ایكیمیزین جانیمیزی

جان آلمیرسان باغیشلیرسان

بیر باغیشلا ایكیمیزی

بو قادینین دوم‌دورو سئزیلمیش[51] سئوگی‌سی، تانری‌ سئوگی‌سینی اَرآروادا پای وئردیریر. تانری ایكیسینی‌ده باغیشلاییركن هر ایكیسینه 140 ایل یاشام سوره‌جی اؤدول وئریر. 

"قازان‌خان" ناغیلیندا "بورلاخاتین" اؤز ناموس و شرفیندن ساوونماق اوچون گنج اوغلونون پارام‌پارچا اولماغینادا راضیلیق وئریر:

شوكلو شاه حكم ائیله‌میش

یامان سؤز لر سؤیله‌میش

بویورموش سنی بالا

آنان قوربانین اولا

قناره‌یه آس‌سینلار

قییمه‌قییمه یازسینلار

پیشیرسینلر جیغیرتما

وئرسین‌لر من یازیغا

یئمه‌ییم تانیسینلار

باشی اولو آتاوین

ناموسون لكه‌له‌سین

باشینا كول اله‌سین

سونرا آنا اوغولا بلیرله‌ییر[52]؛ باشقالاری بیر كره[53] یی‌سه‌لرسه سن قیرج كره یی‌مه‌لی‌سن اوچرا[54] تانینمایاسان.

ان اؤنملی قونو بودور؛ شاهنامه‌نین قوچاقسال[55] و اوسطوره‌وی اؤیكولرینده ایگید و اولوملو اوینام[56] اوینویان قادینلار؛ یابانجی[57] قادینلاردیرلار. اؤرنك اولاراق فریدونون گلین‌لری یمنلی‌دیرلر. سیندخت و رودابه كابل دان ایسه فرنگیس، منیژه، جریره، تهمینه و سیاوشون آناسی توران قیزلارینداندیرلار. گشتاسب‌ین یاشام‌یولداشی – كتایون- روملودور.

*******************************

منابع و مآخذ:

1. درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی، سعید حمیدیان،  نشرمركز چاپ اول 1372

2. ده ده قورقود داستانلاری، رسول اسماعیل زاده دوزال، الهدی چاپ اول 1378

3. سازیمین سؤزو، بولود قره‌چورلو،  انشارات شمس  تبریز

4. سخنان سزاوار زنان در شاهنامه،  خجسته كیا، نشر فاخته  1371

5. شاهنامه‌ی فردوسی،  ژول مول،  سپهری 1369

6- فردوسی ، زن و تراژدی، ناصر حریری، چاپ دوم 1369

آچار سؤزلر : باخیش,

گؤنده ر     بؤلوم لر: توپلومسال (اجتماعی)