مشاهیر و مفاخر ادبی شهرستان ساوه فراوانند و هر كس به نوعی با آنها آشنا است. یكی از ایشان حكیم تیلیم خان شاعر توانای توركی‌سرا می‌باشد. تیلیم‌خان در بین تورك‌زبانان ساوه، همدان، قزوین و آزربایجان كاملا معروف و آشنا است.

    زبان توركی رایج در شهرستان ساوه، شاخه‌ای از توركی آزربایجانی می‌باشد كه به گویشهای همدان، قزوین، اسدآباد، زنجان، تیكان‌تپه و شاهین‌دژ بسیار نزدیك است.

  حكیم تیلیم‌خان در سالهای 1209-1136 هجری شمسی می‌زیسته است. محل تولد وی روستای «مرغئی » (مراغه) ازمنطقه مزلقان‌چای ساوه می‌باشد. این روستا در تقسیمات فعلی كشوری جزء بخش نوبران است.

اؤلكه‌میز «ایراق»دیرشهریمیز ساوا

مزلقان چاییندان گؤتوردوم هاوا

عاشیقلار دردینه ائیلر داوا

من طبیبم هیندوستاندان گلیرم

**************
بیلنلر بیلسین‌لر من تیلیم‌خانام

بیلمه‌ینلر بیلسین، گووهرم، كانام

مرغئی ساكینی، اصلی توركمانام

گزه، گزه بو جهاندان گلیرم

    نام پدر تیلیم‌خان تیمور‌خان و نام پدربزرگش قاراخان می‌باشد. پسرانش به نامهای1- ابوالقاسم بیگ 2-غلامحسین بگ 3- شكرالله بگ بوده‌اند. نام یكی از دخترانش زرافشان و نام دختر دیگرش مشخص نیست. همسرش مختومه‌خانم خواهر كوچكتر مهری خانم، دختر حاجی محمدرضا خان بوده است كه تیلیم دل در گرو  عشق مهری نهاد ولی مهری با شخصی به نام صفی ا…خان كه از مقامات بلندپایه نظامی بوده ازدواج كرده و به شیراز می‌رود. تیلیم در پی عشق خود به شیراز رفته و در آنجا به نجاری و منبت‌كاری مشغول می‌شود و پس از مدتی به دیار خود بازگشته و با مختومه‌خانم ازدواج می‌كند.

   تیلیم در اصل توركمان (توركمان با توركمن تفاوت دارد) بوده كه در زمان نادرشاه به منطقه ساوه كوچانده شده بودند. پدرش تبعید شده است برخی او را آزربایجانی می‌دانند؛ اما نامهای پدران وی او را بیشتر به توركمان بودن نزدیك كرده است. هر چه است وی جزو ایل بغدادی (شاهسون نبوده) بلكه در مجاورت آنها می‌زیسته است.
   عاشق شدن تیلیم برطبق فرهنگ ادبیات شفاهی مردم ایل شاهسون (بغدادی) است كه در روایتهایی مبنی بر به خواب دیدن معصومین (ع) و یا تكه نانی از حضرت علی (ع) گرفتن به خواب آمدن ائمه اطهار و اینگونه روایات؛  آنها را حالت روحانی دست می‌داده و از آن پس دل در گرو عشق مجازی داده كه نهایت به عشق حقیقی می‌رسند.
   كلمه تیلیم در كتاب «دیوان لغات الترك» محمود كاشغری آمده از كلمه‌های اصیل توركی و به معنی زیاد، تمام، كامل، همیشه و با پایه و اساس می‌باشد.

تیلیم‌خان در سن هفتاد و پنج سالگی در روستای مرغئی وفات نموده و در همان جا دفن می‌گردد. قبر وی در قبرستان همان روستا واقع است.

تیلیم خان عارف مسلك بوده و ضمن آشنایی با فنون و ادبیات توركی و فارسی، به علوم اسلامی و قرآنی تسلط كامل داشته است. وی با آثار شاعران قبل از خود نیز آشنا بوده و براشعار آنان نظیره نوشته است. شعرایی كه تیلیم‌خان از اشعار آنان در شعرش به انحاء مختلف استفاده كرده می‌توان به شاعران ذیل اشاره كرد.

1-     محمدفضولی (قرن 9 هجری) 2- عمادالدین نسیمی (قرن 8 هجری) 3-ملا پناه واقف 4- شاه اسماعیل ختایی صفوی 5-مختوم‌قلی فراغی شاعر بزرگ توركمن 6- تیكمه داشلی خسته قاسم. همچنین تیلیم‌خان با اشعار حافظ و سعدی نیز كاملا آشنابوده است و در آثار خود از ادبیات شفاهی و فولكلور غنی توركان (مخصوصا منطقه ساوه و همدان) استفاده‌های فراوانی برده است. مانند امثال حكم، گفتارنیاكان، قصه‌ها، داستانها، اصطلاحات رایج در زبان مردم و…

هر مصلحت اولسا ائلینن گرك       مثلدیر بو، بیر گولونن یاز اولماز

 وی علاوه بر ادبیات توركی بر ادبیات عرب و فارسی تسلط كافی داشته و اشعاری نیز به این زبانها سروده است.

ایگید اودور اهل- عیرفان یانیندا         دمادم قاتمایا، وئره بیردم گوش

سوروشسالار اصول- دین نئچه‌دیر           عرب خمس و فارسی پنج و توركو بئش

اشعاربه جا مانده از تیلیم‌خان حاكی از آن است كه بیشتر اشعارش دارای مفهوم مذهبی، اجتماعی، سیاسی، پند و اندرز و حكمت می‌باشد.

  اشعار و آثار تیلیم‌خان بسیار زیاد بوده ولی متاسفانه در قالب  كتاب و دیوان تدوین نشده بود كه با تلاش و پیگیریهای ‌محقق محترم آقای اسدالله امیری و با راهنمایی و همكاری آقای دكتر گونئیلی اقدام به گردآوری و چاپ كتاب تیلیم خان با عنوان «حكیم تیلیم‌خان دیوانی» نموده و در دسترس علاقه‌مندان می‌باشد.

محبت اولمایان یئرده

باغ و گولشنی نئیلیرسن؟

بیر باهاركی خزان اولسون

باغ و بوستانی نئیلیرسن

تیلیم دئیر بو زمانا

دونیا قالماز سولئیمانا

قازاندیغین وئر ایمانا

ایمانسیز جانی نئیلیرسن؟

 ***************************************

نوشته‌ای از جناب مهندس امیری

اشعار تیلیم‌ خان به علت نفوذ شگفت‌انگیز كلام وی در دلها و قلبهای مردم منطقه و مناطق همجوار و حتی غیر همجوار در سینه‌ها باقی مانده و ورد زبان اكثر اهالی و مخصوصاٌّ دلسوختگان می‌باشد و همچنین داستان عشق ناكام وی توسط آشیق‌ها در محافل نقل می‌شده و اكنون نیز نقل می‌شود.

جمع‌آوری و چاپ دیوان اشعار وی اوّلین بار توسط محقق بزرگ مرحوم دكتر علی كمالی در حال انجام بود كه تقدیر الهی این فرصت را از وی گرفت و چاپ دیوان مقدور نگردید. مرحوم كمالی در این راه بیش از سی و پنج سال تلاش نمودند.

در سالهای 1370 و 1371 كنگره‌ هایی در گرامیداشت تیلیم‌ خان به همت مرحوم دكتر علی كمالی و انجمن ادبی شهریار (اوستاد شهریار دَرنَگی) شهر قدس (قلعه حسن­خان) در روستای مرغئی و بعضی روستاهای دیگر از جمله یئل‌آباد، بند امیر، جوشقان, مصرقان و . . .  برگزار شد كه شخصاٌّ سعادت حضور در هیچ كدام را نداشتم.

اینجانب متولد سال 1354 در روستای مرغئی با توجه به هم روستایی بودن با تیلیم­ خان, از همان دوران طفولیت با نام و اشعار آن شاعر آشنایی داشته و بعضی از داستان­ها و اشعار او را در ذهن خود داشتم.

بعد از پایان دوره راهنمایی و قبولی در آزمون یگانه دبیرستان نمونة استان مركزی، از سال 1368 در "دبیرستان نمونة حاج محمدرضا كاظمی اراك" شروع به تحصیل كرده و در سال 1372 در رشته ریاضی و فیزیك از آن مدرسه فارغ‌التحصیل شدم. در همان سالها با كاست­هایی از عاشیق علی رمضانی (عاشیق گونش) كه توسط "استریو تیلیم" ساوه ضبط و منتشر می­شد توسط پسرعمه‌ام (علی پاشا خادمی) آشنا شدم.

در سال1372 در آزمون سراسری دانشگاه­ها شركت نموده و در دانشگاه ارومیه پذیرفته شدم.

در همان سالها آشنایی با موسیقی توركیه و آزربایجان و شعرای آزربایجان از طریق دوستان آزربایجانی و مجلة وارلیق و هفته‌نامه سهند، مرا در مورد فرهنگ و زبان مادری خودم به فكر فرو برد. ناخودآگاه هر ساوه­ای كه بخواهد به فرهنگ خود فكر كند؛ اوّل باید سراغ تیلیم‌ خان برود. از این رو از همان سالها به فكر جمع‌آوری اشعار تیلیم‌‌خان برای شخص خودم (نه برای چاپ) افتادم و تعدادی از اشعار وی را در دفتر شخصی جمع‌آوری نمودم و همچنین تعداد 5 كاست از اشعار وی را كه به صورت داستان همراه با اشعار توسط آشیق اسماعیل شاهمرادی خوانده شده بود به نوارخانه دانشگاه ارومیه هدیه نمودم.

در سال 1376 با مدرك لیسانس مهندسی از دانشگاه ارومیه فارغ التحصیل شده و از سال 1377 الی خرداد 1379 در خدمت سربازی بودم.  از سال 77 تا 84 به علت خدمت سربازی و مشكلات شخصی و كاری، گردآوری اشعار تیلیم‌ خان را متوقف نموده ولی ارتباط خود را با ادبیات توركی با نوحه‌ ها و مراسم مذهبی­، هفته­ نامه نوید آزربایجان و . . . حفظ نمودم.

از سال 1384به صورت كاملاٌّ جدّی و با قصد چاپ دیوان تیلیم‌ خان شروع به جمع­آوری اشعار از منابع مختلف نموده و حدود 400 عنوان شعر گردآوری شد.  در زمستان 84 در پی سراغ گیری از نوار ویدئویی از كنگره تیلیم­‌خان در سالهای 70 و 71 توسط آقای فرزانه (انتشارات اندیشة­ نو كه نشانی این انتشارات را از اینترنت یافته بودم) به آقای دكتر حسین محمدخانی (گونئیلی) معرفی شدم.  نوار مربوط به سال 71 را از آرشیو دكتر گونئیلی تهیه نمودم و در همان زمان دكتر با نشان دادن كتاب"سؤز بازاری" از فكر چاپ دیوان تیلیم­خان توسط "توٍرك ادبیات اتاغی"به همت آقایان بختیار فرّخ و سید حیدر بیات خبر داد.  از این طریق با جناب آقای بیات ارتباطمان برقرار شد.

در اسفندماه 1384 تعداد صد جلد كتاب"تیلیم­ خان حیاتی و یارادیجیلیغی"( مرحوم دكتر كمالی و پروفسور زهتابی- 1382- تبریز- نشر اختر) به اعضای هیأت حضرت ابوالفضل(ع) "مرغئی‌ ایهای مقیم تهران" از طرف مسؤولین هیأت مذكور( در آن زمان بنده هم جزء آنها بودم) هدیه شد. 

در شب عید نوروز 85 به اتفاق خانواده و تنی چند از دوستان در منزل شخصی در مرغئی در مورد تیلیم‌ خان بحث و گفتگو و چند شعر وی قرائت گردید.  در همان روزها تشكیل "تیلیم خان مدنیت اوجاغی" (كانون فرهنگی تیلیم­ خان) از طرف بنده به دوستان پیشنهاد شد و با استقبال ضمنی دوستان هم روستایی مواجه شد ولی اقدامی صورت نگرفت.

در سی‌ ام تیرماه 85 مراسمی به نام تیلیم­‌خان در روستای مرغئی ترتیب یافت كه در آن تنی چند از شاعران و نویسندگان و آشیق­های شاهسئون و اهالی روستا حضور داشتند.  بعد از مراسم با حضور در سر مزار، به روح بزرگ آن شاعر فاتحه قرائت گردید. 

در همان روزها در فضای مجازی اینترنت وبلاگ‌www.telimxan.blogfa.com  شروع به فعالیت نمود. وبلاگ www.telimxan-turkce.blogspot.com  در سال ۱۳۸۳ فعالیت خود را آغاز نموده بود.

در تاریخ سیزدهم مردادماه 85 سنگ مزار حكیم تیلیم­خان كه با تلاش اینجانب و برخی دوستان مخصوصاٌّ "آقای محمد حیدری" و با همفكری و راهنمایی جناب سید حیدر بیات تهیه شده بود، به دست تمامی بزرگان حاضر كه هركدام گوشه­ای از سنگ قبر را گرفته بودند در جایگاه خود قرار گرفت. 

در پاییز 85 همزمان با انتخابات شوراهای شهر و روستا دو تن از كاندیداها با پیشنهاد اینجانب مبنی بر نامگذاری یكی از خیابانهای شهر ساوه به نام حكیم تیلیم­خان در صورت موفقیت در انتخابات موافقت كردند. 

حاج احمد امیری كاندیدای شورای اسلامی شهر ساوه در سخنرانی­های انتخاباتی خود در شروع و پایان سخنرانی‌ها از اشعار تیلیم‌خان استفاده می­نمود. 

علی­اصغر كریمی كاندیدای دیگر، در مقابل ستاد انتخاباتی خود پارچه بزرگی با نوشتة"مردی از دیار تیلیم­خان"نصب كرده بود. 

كاندیدای دیگری از ایل شاه­سئون (مهدی فردوسی) در تماس تلفنی با اینجانب خود را از مریدان تیلیم­خان معرفی نمود. 

در زمستان 85 همزمان با عید سعید غدیرخم در كارت دعوتی كه جهت همفكری در مورد ساخت حسینیه مراغه‌ایهای ساوه مقیم تهران تهیه گردیده بود, این بیت شعر تیلیم­خان چاپ شده بود:

"هر مصلحت اوْلسا ائلینن گرك –  مثلدیر بو بیر گوٍلونن یاز اوْلماز"

در اردیبهشت ماه 86 دیوان اشعار تیلیم­خان تحت نام"حكیم تیلیم­خان دیوانی- بیرینجی جیلد" (گردآورنده: اسدالله امیری با مقدمه و ویراستاری: دكتر گوٍنئیلی) در شهر قم چاپ شد.  چاپ این دیوان انعكاس خوبی در رسانه­ها داشت از جمله در مجله­های دیلماج، آذری، ماهنامه بایرام و روزنامة سراسری ایران. 

14 خرداد ماه 86 در مراسمی كه با حضور مردم و مسولان منطقه و شهرستان ساوه از جمله حجت­الاسلام و المسلمین حسین اسلامی نماینده مردم شهرستانهای ساوه و زرندیه در مجلس شورای اسلامی، هنرمند رئیس بنیاد شهید ساوه، قنبری بخشدار نوبران، شهیدی رئیس شورای اسلامی شهر نوبران، ائمه جمعه شهرهای نوبران و غرق آباد، فرماندهی انتظامی و بسیج منطقه و تنی دیگر از مسولین محلی در گرامیداشت یاد شهدای روستای مرغئی برگزار شده بود، مزار شهدا و تیلیم­خان زیارت گردید و مسولین، در خصوص ساخت بارگاه، نصب تابلو در جاده ساوه- همدان جهت راهنمایی به سمت مقبره تیلیم­خان و برگزاری همایش در تاریخ 29 تیرماه 86 در خصوص حكیم تیلیم­خان قول مساعد دادند . 

در خردادماه 1386 وبلاگ www.tilimxan.blogfa.com  فعالیت خود را آغاز نمود. 

در تاریخ 29/4/86 مراسم باشكوهی در روستای مرغئی (مراغه) تحت عنوان"چهارمین كنگره حكیم تیلیم­ خان "در دو نوبت صبح و بعد از ظهر با شركت جمع كثیری از هنرمندان، ادیبان، شعرا و اهالی روستای مرغئی و مناطق نوبران، ساوه و قاراقان (خرقان)، زرند، قم، تهران، كرج، شهریار، قلعه حسن­خان, اسلامشهر، زنجان و ... برگزار گردید.

در زمستان 86 فیلمساز همدانی، آقای علی جهانی، قصد ساخت فیلمی مستند از آثار حكیم تیلیم­خان داشت كه كارهای ابتدایی آن نیز در تهران، قم و مرغئی ساوه انجام شد كه بنا به عللی كه برای بنده نامعلوم است به انتها نرسید. لازم به ذكر است كه آقای پرویز محمدی در سالهای قبل فیلمی جهت سیمای برون‌مرزی ایران با موضوع تیلیم­خان ساخته­‌اند.

در 26 تیرماه سال 87 پنجمین مراسم بزرگداشت حكیم تیلیم خان در دو نوبت صبح و بعد از ظهر در مرغئی برگزار گردید. مراسم بعدازظهر كه اختصاص به موسیقی آشیقی داشت به علت قطعی سراسری برق با ناهماهنگی­هایی مواجه گردید.

در تابستان 87 شهرداری و شورای شهر غرق­آباد ساوه، تصمیم به نصب تندیس حكیم تیلیم­خان در یكی از میدان‌های شهر غرق­ آباد گرفت كه این هم به سرانجام نرسید.

در پاییز 87 كتاب یادنامه حكیم تیلیم خان شامل اشعار و مقالات و تصاویر ارائه شده در چهار مراسم  به لطف الهی توسط بنده در انتشارات نوید اسلام قم چاپ و منتشر گردید. در این كتاب قسمتهایی از داستان تیلیم­‌خان و مهری و همچنین مقاله­‌ی سیبی میان دو آینه محقق آزربایجانی، سید حیدر بیات، كه اختصاص به محیط فرهنگی تیلیم‌خان دارد به چشم می­خورد. بر روی جلد این كتاب پرتره حكیم تیلیم­خان كه برای اولین بار توسط هنرمند اهل خوی آقای جعفر نجیبی ترسیم گردیده به چشم می­خورد.

در خردادماه 88 بر مزار حكیم در روستای مرغئی ساوه به همت دوستدارانش بارگاهی احداث گردید.

در تیرماه 88 كتاب قوناغا حؤرمت، ترجمه­‌ی یكی از اشعار حكیم به فارسی، مخصوص كودكان توسط امیر سهرابی از طریق انتشارات اندیشه نو در تهران منتشر گردید.

در تاریخ 25 تیرماه 88 ششمین مراسم بزرگداشت حكیم در مسجد روستای مرغئی با حضور شعرا و نویسندگان و اهالی منطقه برگزار گردید.

 **************************************

حكیم تیلیم خان ؛  اونودولموش بؤیوك شاعیر

 خمار مستی : بیزیم اؤلكه میز ایران گئنیش و زنگین بیر تاریخ و ادبیاتا مالیكدیر. آما نه یازیق كی بو بؤیوك تاریخ و ادبیات پهلوی رژیمی حوكومت باشینا گلندن سونرا بو گونه قدر یالنیز بیر قومون ادبیاتینا چئوریلیبدیر و بو چیركین سیاست اورایا قدر سورونوبدور كی ایندی ایرانین باشقا میلت‌لرینین دیل و ادبیاتیندان سؤز آچیب دانیشماق بیر بؤیوك  و باغیشلانمایان گوناه و سوچ سانیلیر .  و چوخ طبیعی كی  بو سیاستین نتیجه سینده یالنیز بیر سیرا شاعیر , یازار, صنعتكار و ... تانینیب آدلیملانسین و باشقا لاری ایسه بو دوغال حاقلاریندان اوزاق ساخلانیلسین .

دیكتاتور رضا خانین فارس و آریا سوی اولدوغونا گؤره تكجه فارسلارین دیل و ادبیاتی بو اولكه ده یاییملانیب و باشقا دیل لرین گوكونو قازدیرماق هدف توتولوب و جیدّیت ایله ایزلنیب . و تاسوفله اسلامی اینقیلاب غلبه چالاندان سونرا دا بو سیاستین آردی كسیلمدن ایرلی آپاریلیب . ایندی ایسه بو سیاستین سونو بو اولوب كی ایران خالقینین بیر بؤیوك حیصه سی  اؤز آنا دیللرینده  ساوادسیز ساخلانیلیب ؛ ادبیات و آنا دیللرینی یا اونودوب یا دا اونودماقدادیر و اؤز یوردونون بؤیوك ادیب و شاعیرلرینین حتا بیر تكجه آدی ایله ده تانیش دئییل !

بو اؤرتو باسدیری ساخلانیلمیش  بؤیوك ادیب و ائل شاعیرلردن بیری ده ایرانین اورتا حیصه سینده یئرلشن ساوه شهرینین " مرغئی " منطقه سینین بؤیوك شاعیری حكیم تیلیم خان دیر.  تیلیم خان اؤز  آنا دیلینه و یوردونون عادت – عنعنه لرینه سیخ باغلی قالیب و شعرلرینی ده آنا دیلینده و خالق دیلینده یازماغا ماراق گؤستریب و ائله اؤندان اؤترو ده یازدیغی شعرلر گئنیش میقیاسدا كوتله ایچینده سسلنیب آما تاسوفله دیوانی چاپ اولماماغدان  ایندییه كیمی گرگن قدر و آكادمیك سویّه ده  اؤز اولكه سینده و باشقا قونشو اولكه لرده  تانینیلماییبدیر !  یالنیز بو ایل بیرینجی دفعه اولاراق بو بویؤك شاعیرین اثرلرینین بیرینجی جیلدی " اسداله امیری " جینابلارینین همتی ایله ایشیق اوزو گؤردو . و بوندان اؤنجه ده " تیلیم خان حیاتی و یارادیجیلیغی " كیتابی دوكتور زهتابی و دوكتور كمالی جینابلارینین امگی ایله یاییملانمیشدی. بو كیتابدا تیلیم خان حاقّیندا یازیلیب : " بو گونه قدر تانینیب اؤیرنیلمیش ایران فلاتینین مركزی اراضیلری توركلری داخیلینده دوغولوب ؛ یاشامیش و آنا دیلینده یازیب یاراتمیش ان قودرتلی و بؤیوك سؤز اوستادی > قاراخان > ین نوه سی و< تیمور خان > ین اوغلو  < تیلیم خان > اولموشدور. "

 تیلیم خان گونش ایلینه گؤره 1136 ایلینده مرغئی كندینده دوغولوب و  1209  جو ایلده وفات ائتمیش و هامان كند ده باسدیریلمیش دیر . كئچن ایلین مورداد آییندا تیلیم خانین قوهوملاری و بیر چوخ اونو سئونلرین یاردیم ایله بیر مزار داشدی دوزلیب و اونون غریب مزاریبا  قویولدو.  مزار داشینین اوستونه بو شعر یؤنولوبدور :

اؤلكه میز عیراقدیر ؛ شهریمیز ساوا         مزلقان چاییندان گؤتوردوم هاوا

عاشیقلار  دردینه  ائیلرم   داوا                من طبیبم ؛ هیندوستاندان گلیرم

 تاسوفله بو گونه قدر بو بؤیوك صنعتكار شاعیرین حاقّیندا نه لازیمی آختاریشلار آپاریلمیش ؛ نه ده اطرافلی معلومات یازیلمیشدیر . اؤنجه ایشاره ائتدیگیمز كیمی یالنیز دوكتور زهتابی و دوكتور كمالی نین آختاریش و ایضاحلاری  اولموش دور . شاعیرین حیاتینی ، هارالارا سفر ائتدیگینی، نه كیمی حادیثه لرین شاهیدی اولدوغو، یارادیجیلیغین عامیل وسبب لری و ائله جه ده ایشی ، پئشه سی و بو كیمی مسئله لری آچیب گؤسترمك و ادیبین حیاتینی و شعر دیوانی نی بیلیمسل طریق ایله توپلاییب، آیدینلاشدیرماق بیزیم  ایجتیماعیاتین ان بؤیوك وظیفه سی ساییلیر.

تیلیم خانین  شعرلریندن و شیكوه – شیكایتیندن گؤروندوگو كیمی ؛ بللی اولونور كی شاعیر بیر آجیناجاقلی و چتین حیات  اؤزللیك له قوجالیق چاغیندا سورموش دور:

عؤمروم تامام اولدو ؛ اوزوم گولمه دی            طبیب نبضیم توتدو ؛ دردیم بیلمدی

سالدی گئتدی ؛ سوراغیما گلمه دی             دولدوردو پیاله ؛ ساقی سوووشدو.

غریب لیك ؛ هیجران؛ سورگونلوك  و بو كیمی  ایفاده لر شاعیرین شعرلرینده اؤزل یئر توتور . " درد و غمی مین ائیله دین " شعرینده اونون  < زار و گیریان > گزمگی چوخ آچیق – آیدین بیان اولوب :

نئیله میشدیم ساقی سنه ؟                باده می پرخون ائیله دین

هیجرانی ییخدین باشیما                      درد و غمی مین ائیله دین

همدانا دوشدوم خسته                       بیلدیرن اولمادی دوستا

ملك بنگزر؛ بویو بسته                         سینه مه دوگون ائیله دین

كیرمانشاها دوشدو یولوم                      چوخ پریشان اولدو حالیم

اوردا تاپیلدی بیر ائلیم                           غملی گؤیلوم شین ائیله دین

من گزرم زار و گیریان                            قالماییبدیر گؤردوگون جان

تیلیم خانا آغلاتدین قان                         یوللارا دوشگون ائیله دین

شیراز سفرینی بئله ایفاده ائدیر :

قیزیل گوللر خندان اولور                       آچیلاندا دان – دان اولور

شیراز منه زیندان اولور                        گئدن گلین ؛ گئدن گلین ...

     آشاغیداكی بیت دن گؤروندوگو كیمی ؛ تیلیم خان مشهد شهرینه ؛ ایمام رضا نین قبرینی زیارت ائتمگه گئتمیشدیر. بو واقعیتی گؤسترن بیت بئله دیر :

                    آلمیشام مورادیم ؛ كمر بسته یم                            ایمام رضا غریباندان گلیرم

تیلیم خان  مذهبی ایناملارا سیخ باغلی قالیب، دیوانیندا قورانین نئچه سوره سینی گؤزل صورتده شعره چئویریب  , ایسلام دینینین اصول و احكاملارینا  دریندن تانیش اولوب و شعرلرینده بؤیوك صنعتكارلیق ایله ایفاده ائدیب دیر . قورآنی تمل كیتاب توتوب  و حضرت  علی  علیه السلامین شیعه سی ایفتخارینی قازانماغی فخر ایله بیانا گتیریب :

بنده ی خدایم – اومّت رسول                    ذاكیرم ؛ ذیكریم دیر منیم بسم الله

علی شیعه سی یم ؛ پاك و موتقی            دوست – خاندانم الحمد الله

یكتالیغین ایظهار ائدیب زبانیم                  قادیر – ذوالجلال ؛ حی سوبحانیم

شهادتدیر ركن – من الایمانیم                   لا دئیینجه آچار اونو الی الله

نامازدا قیبله مدیر كعبه ی جلیل                  كیتابیم قورآندیر , میلتیم خلیل

دین – ایسلامیمه بس اودور دلیل                 علی ؛ نبی – محمد رسول الله

     تیلیم خانین اكثر شعرلری تورك خالقلارین دوغما وزنی یعنی هیجا وزنینده اولموش و اوندان اؤترو ده اؤنجه ایشاره ائتدیگیمیز كیمی تورك بولگه لرینده  دیلدن دیله – سینه دن سینه یه گزیب و بیر چوخلاریدا آشیق ماهنی سینا چئوریلیب و آشقیلار اونلارا آهنگ بسته لیب و گوزل سسی ایله ایللر بویو توی و آشیق مجلیسلرینده اوخویوبلار.   شعر سئون خالقیمیزین چوخلاری اونون شعرلر ایله دوروب – اوتوروب و یاشاییبلارسا دا ؛ شاعیر حاقیندا بیر بیلگی الده ائده بیلمییب لر. بو دا بو بؤیوك اوستاد صنعتكارین طالیعی !  

ایندی ایسه  شاعیرین آشیق مجلیسلرینده اوخونان بیر شعری:

آی آغالار بد زمانه اولوبدور                              دؤولتلی یانیندا  قوُل دولاندیریر

یاد اولوب محبّت؛ گئدیب صداقت                      ایندی زمانه نی پول دولاندیریر

وارلی اولسان قوهوم ؛ قارداش یاپیشار              یوخسول اولسان اطرافیندان قاچیشار

دوشمن اولوب دالدالاردا دانیشار                       دوروب اورتالیقدا میل  دولاندیریر

یاخشی نه دیر ؛ یامان نه دیر سئچمه ین             آداملیغین شربتینی ایچمه ین

آروادی یانیندا سؤزو گئچمه ین                           ایندی بگ اولوبدور ائل دولاندیریر

تیلیم خانام حالیم اولوب پریشان                         یارین اوخو سینه مده دیر زر نیشان

بی تعصیب قوهومدان ؛ تعصیب لی دوشمان          گلر قبریم اوسته گول دولاندیریر

حكیم تلیم خانین شعرلریندن گؤروندوگو كیمی او  تورك كلاسیك و چاغداش شاعیرلرین شعرلرین اوخویوب و اونلاردان تاثیر آلیب و بو ائتگی شعرلرینده آیدینجاسینا گؤرونور. او فوضولی , ختایی ,واقیف ,و... باشقا بؤیوك شاعیرلرین شعر دیوانلارین اوخویوب و آرا – سیرا اونلارا بنزتمه یازیب . اؤرنك اوچون آشاغیداكی بیت لر در حال فضولینین شعرینی گؤز اؤنونه گتیریر :

تیلیم خان : مورادیم شمعی یانمادی        ساغر تئلیمه دؤنمه دی

قارا بختیم اویمانمادی            غم منی دوشگون ائیله دی

فوضولی :     منی جاندان اوساندیردی ، جفادان یار اوسانماز می ؟

فلك لر یاندی آهیمدن ،  مورادیم شمعی یانماز می ؟

شب – هیجران یانار جانیم ، تؤكر قان چشم گیریانیم

اویالدار خالقی افغانیم ،  قارا  بختیم  اویانماز  می ؟

بو داهی شاعیرین دیوانیندا بیر سیرا بدیعی شعرلر " سورغو – جاواب " طریقینده اؤزو اوچون چوخ اؤزل و گؤزل یئر آچیر . بو سورغولارا هامان تاپماجا دئمك دیر كی سونراكی بیت لرده ( شعرلرده ) جاوابی وئریلیر . اؤرنك اوچون آشاغیداكی بیتلره دیقت یئتیرین :

سورغو :       گل ای عاشیق سندن خبر آلاییم           هانسی شاهدیر ، نه مكاندا تالاندی

هئچ كیمسه اولمادی دادینا چاتا             اونون دیوانی نه گونه قالاندی ؟

نه كیمسه یدی هاردا چاتدی علاجه       او نه دیر كی واجیب اولدو افواجه

نه شخص ایدی سفر ائتدی معراجه        بویور او شخص نه مكاندا دایاندی ؟  ...

جاواب :         گل ای عاشیق سنه خبر سؤیله ییم       حسین ایدی كربلاده تالاندی

هئچ كیمسه اولمادی چاتا دادینا             اونون دیوانی محشره قالاندی

خلیل الله غاردا چاتدی علاجه                مكه واجیب اولدو جمیع افواجه

حضرت محمد گئتدی معراجه                 او دؤردونجو آسماندا دایاندی !

بیزم قصدیمیز بورادا شاعیر حاقیندا اطرافلی سؤز آچیب دانیشماق دئییل . یالنیز بو بؤیوك شاعیریمیزی قیسا صورتده اولموش  اولسادا تانیتدیرماقدیر . اومید ائدیرك كی حكیم تیلیم خانین باشقا شعر دفتر لری بیر به بیر بو یاخینلاردا گؤزل شكیلده و او شاعیرین لاییقجه سینه ایشیق اوزو گورسون و  شعر سئون خالقیمیز بو داهی شاعیر و حكیم له چوخراق تانیش اولوب و بویله بؤیوك و سئویملی شاعیری اؤز قوینوندا بسله دیگی اوچون گوونسین . و بو طریق ایله  اتگیندن یادلارین داشینی آتیب؛ اؤز كیملیك لرینه قاییدیب دیل و ادبیایات لارینین قوللوغوندا دوروب اونو بسله سینلر. بیزیم ادبیاتین تیلیم خانلاری آز دئییل ؛ تكجه اونلاری تانییب؛ تانیتدیرماق و دیوانلارین آراییب توپلاماق لازیمدیر . اینشا الله بو ایشلر تدقیقات چیلاریمیزین هیمت ایله و ائللریمیزین یاردیم ایله گؤرونجك دیر .نئجه كی  1371 جی ایلین شهریور آیی خالقیمیز , ادیبلریمیز و تیلیم خانی سئونلرین یاردیم – حیمایه سی ایله < تلیم خان كنگره سی > یئل آباد كندینده كئچیریلدی . سؤزلریمیزه تیلیم خانین بیر شعری ایله سون قویوروق و بوتون اوخوجولارا باشی اوجالیق دیله ییب دوغرو یولو آراماقی آرزو ائدیریك .

منی منع ائیله مه ظالیم – گومراه           قارقا بولبول اولوب ؛ بولبول باز اولماز

اوت كؤك اوسته بیتر ؛ اصلینی ایستر       قارا پالاس یوماغینان بوز اولماز

درویش منعم اولماز ، شالینان گرك           آل وئرچی بازاری مالینان گرك

هر مصلحت اولسا ائلینن گرك                مثلدیر بو : بیر گولونن یاز اولماز

عیلّتلی گوموشو نه آل ، نه سیلدیر        اوّل سووداسینی اوستادا بیلدیر

قیزیل گول عاشیقی شیدا بولبول دور      قارقا دولانماسین گولده قوز اولماز

بوزونان دوز لاییق دئییل بیر كانه               صرّافلار ساخلاماز بی قیمت دانه

تیلیم خان نئیله سین آغیر سیندانه          داش اوستونه آیاق قویما ایز اولماز

  ----------------

قایناقلار:

1-  تیلیم خان حیاتی و یارادیجیلیغی / دوكتور زهتابی ، دوكتور كمالی / اختر یایین ائوی / 1382

2- حكیم تیلیم خان دیوانی / بیرینجی جیلد/ توپلایان : اسد اله امیری / قم /1386 

3-   سایت اداره فرهنگ و ارشاد شهرستان ساوه.

 خبر همایش سال 90

http://www.savehershad.ir/ershad/index.php?option=com_content&task=view&id=775&Itemid=36

خبر فراخوان سال 90

http://www.savehershad.ir/ershad/index.php?option=com_content&task=view&id=766&Itemid=36

گؤنده ر     بؤلوم لر: گوندم اولای