تورکلرده داش اینانجی

Türklərdə daş inancı

ایلک انسانین نئجه یاراندیغی، یئر اوزونه هاردان گلدیگی، مختلف خالقلاردا و اینانجلاردا فرقلی شکیل­لرده روایت اولونورسا، اونون، ایلک سیرداشی­نین داش اولدوغو بوتون خالقلارا بللی­دیر. انسانین یاشاییشی بلاواسطه داش ایله باغلی اولموشدور. ایلک انسان اؤزونو وحشی حیوانلار، طبیعی بلالاردان، ایستی-سویوقدان قوروماق اوچون داغلارین، قایالارین و بؤیوک داش ­سلسله­لری­نین گؤوده­سینده­کی اویوقلارا، ماغارالارا  سیغینمیشدیر. سونرالار همن کاهالاردان، ماغارالاردان چیخان انسان، همن داشلاری و قایالاری اؤزونه آتا، آنا، جدّ یا دا یارادان قوّه حساب ائتمشدیر. و حتّی داغی، قایانی انسان کیمی تصوّر ائتمیشدیر. ائله بونا گؤره­ ده، داغین باشی، داغین دؤشو، داغین آیاغی، داغین یالی، داغین اته­یی و س. سؤزلر دیلیمیزده قالماقدادیر. ایلک انسانین یاتاغی قوروناجاغی داش کاها، داش قایا اولماقلا برابر ایلک سیلاحی دا داش اولموشدور. ایلک انسانلار قیدا الده ائتمک اوچون حیوانلارلا چنگه­له­شیر و اونلاری اوولاماغا چالیشیردی، لاکین الی یالین انسان وحشی حیوانلارین قارشیسیندا عاجز قالیردی. او دوشوندو کی، همن حیوانلارا قارشی سیلاحا ساریلمالیدیر. یانار داغلاردان پوسکورن ارینتی­لرین، دونموش شکلی اولان «سونگر داشی» (سنگ آذرین) بشر ائولادی­نین ایلک سیلاحی اولدو. سونگر داشی کسگین و ایتی اولدوغو اوچون هوندور بویلو و گوجلو حیوانلاری راحاتلیقلا یارالاییب و اونلارین اؤلومونه سبب اولوردو. ایلک دفعه همن داشلاردان اوو سیلاحی کیمی استفاده ائدیب اؤزونه قیدا الده ائدن انسان، داش­دا اولاغان­اوستو بیر گوج و قدرته ایناندی. انسانین فیزیکی گوجو، هابئله قولو، یومروغو و دیرناقلاری­نین باجارمادیغینی، داش باجارا بیلیردی. ائله بونا گؤره ده ایلک انسان داشی مقدّس­لشدیریب بعضاً توتم­ قاتینا قالدیردی. بلکه ده داش اینانجی­نین قدیم­لیگی، آغاج و حیوان اینانجیندان قاباقکی دؤورلری احاطه ائدیر. انسان کسگین سونگر داشلارینی آغاج بوداقلاریلا بیرله­شدیریب یئنی سیلاحلاری او جمله­دن داش بالتانی، ایلکین سونگو و معیّت کسیجی آلت­لری یاراتدی. ایلک انسان همن دؤورده داشلاری یونمور و زاغلانمامیش فورمادا استفاده ائدیردی. یئرسیز دئییلدیر کی تاریخ­چیلر، تقویم و زامان اؤلچوسو اولمایان قدیم تاریخی دؤورلری داش دؤورو دئیه آدلاندیریرلار. 1- قدیم داش دؤورو (پالئولیت) 2- مئزولیت (اورتا داش دؤورو)3- نئولیت (یئنی داش دؤورو). غریبه گؤرونسه ده داش، بشر تاریخینده، تاریخ باشلانقیجی و تقویم و زمان گؤستریجیسی ده اولموشدور. [1] دئدیگیمیز کیمی ایلک انسان داغی، داشی، اؤزونه سیغیناجاق، آتا، آنا، جدّ حساب ائتمیشدیر. همن انسانلارین اینانجیندا داش مقدّس ایدی و اونا توخونماق، سؤیوش وئرمک اولمازدی. بلکه ده انسانلارین ایلک تانری سایدیغی و عبادت ائتدیگی ده داش اولموشدور. بیر چوخ ابتدائی انسان قبیله­لری­نین ایناجینا گؤره، داغلار و قایالارین ایچینده آتا-آنا روحو یئرله­شیردی. انسان بوتون مقدّس­لری، دوشونجه­سینده تانری اوبرازینی دا داشدان یاراتدی. او تانری­نین سیماسینی، سئودیگی بیر حیوان و یا دا معیّن جانلی وارلیقلار فیقوروندا یاراتدی. ایلک انسان تفکّرونده داش ابدی­دیر، اؤلمزدیر. داشلار حاققیندا بیر کیتاب دولوسو شعر یازان مرحوم شاعریمیز علی­آغا کورچایلی بو مسئله­یه  گؤزل توخونموشدور. او شعرلری­نین بیرینده بئله یازیر:

اؤزونو درک ائدیب دویدوغو گوندن

انسان طالعینی داشا باغلاییب

تشنه دوداق اوچون آخیب دریندن

بولاغین گؤزویله داشلار آغلاییب

هله عمر ائدنده ماغارالاردا 

انسانا داش بالتا سیلاح ساییلیب

دئییرلر نه قدر ائل­ده، دیاردا

داشا یامان دئمک گوناه ساییلیب

آذربایجاندا یاشایان ایلک انسانلار، داشین ابدی و قالارقی اولدوغونو درک ائدیب یاشایش طرزلرینی، آرزی- ورازلارینی، حتّی اوو مراسملرینی، اوو حیوانلای­نین بیر چوخ حصّه­سینی قوبوستان قایالارینا حکّ ائتمیش و گله­جک نسیل­لره بیر سالنامه کیمی میراث قویموشدور. اونلار داشین ابدی اولدوغونا اوره­کدن اینانیردیلار. اسکی تورکلرده، داشلار، قایالار، «اوترو»نو «اوچرو»یا[2] عکس ائتدیرن بیر گؤزگو حساب ائدیلیردی. . اوغوزلاردا مزارا و قبیر داشینا «سین» دئییلیردی. اوغوزلارین «سین» سؤزو چوواش تورکجه­سینده انسان، جان، آدام دئمکدیر. ائله بورادان دا بللی اولورکی،  آتالارین مزار داشلاری و یا داقبیرلری­نین باشیندا اوجالدیلان هیکل­لر مزاردا یاتان کیمسه­نین روحونون یاشادیغی یئر کیمی اینانیلیر. چین­دن آوروپایا قدر اوزانان بو بؤیوک جغرافیادا هر یئرده بیر بالبال داشی، بنگو داشی و یا داایری حجم­لی مزار داشی، قوچ داشی، آت هیکلی وارسا تورک خالقلاری­نین اولو بابالارینا عاییددیر. علم عالمینه بللی­دیرکی، ایران خالقلاری آراسیندا دفن مراسمی اولمامیش و آتالار مزاری­نین مقدّس­ اولدوغو قید اولونمامیشدیر. قدیم ایران خالقلاری اؤلن آدامین جسدینی بعضا یاندیریر، بعضا ده پارچالاییب اوجا داغلار باشیندا قوزقونلارا یئم ائدیردیلر. عرب و اسلام دونیاسیندا دا دفنه و آتالار مزارینا بیر او قدر قیمت وئریلمیردی. اسلام اینانجیندا داشدان دوزلن هر بیر شئی فیتیش (بت) حساب ائدیلدیگینه گؤره هیکل­تراشلیق و رسّاملیق دا یاساق (حرام) ائدیلمیشدیر.

آذربایجان - تورک تاریخینده داش او قدر اهمیّت کسب ائتمیشدیر کی، آنتروپونیمیکامیزا (آدلار سیستمی) داخیل اولموشدور. علامت­دار بیر وضعیّت­ده دوغولان اوشاقلار، بؤیوک سرکرده­لر، قهرمانلارا داش ایله باغلی آد قویولموشدور. تیمور­تاش (دمیر داش)، بکتاش (برک داش)، آلتون­تاش (قیزیل داش) آدلاری ادّعامیزا بیر اؤرنک اولا بیلر.

اسکی تورکلرده داش، مقدّس و سِحیرلی­دیر. داش، ابدیّت سیمبولو اولماقلا برابر، معیّن خسته­لیک­لرین درمانیندا دا استفاده ائدیلیردی. یئری گلمیشکن قید ائدک کی، سایر تورک خالقلاریندا اولدوغو کیمی آذربایجاندا دا داشلارین آغری - اذیّتی یوخ ائتمه­سی و خسته­­لیکلره درمان ائتمک قوّه­سینه مالیک اولدوغونو اینانیلیر. داش پیرلری هله­ ده اوشاق آرزو ائدن سونسوز قادینلارین سیغیندیغی یئرلردیر. بو گون اوجقار اولمایان کندلر و قصَبه­لرده بئله اوشاغی اولمایان قادینلار، داش­قوچ­لارین آیاقلاری آراسیندا کئچمک­له اوشاق صاحیبی اولاجاقلارینا اینانیرلار. بعضی یئرلرده ایسه دوغمایان قادینلار، قایا اوزَرینده یاتماقلا بویلو اولاجاقلارینا اینانیرلار. آذربایجان بعضی کندلرینده اوشاقلاری تئز یئریمه­سی، خسته­لیکلردن قورونماسی، سوموکلری­نین برکیمه­سی اوچون قایالارین آلتیندا قارا رنگلی داشدا دوزَلدیلمیش آت هیکل­لری­نین قارنی آلتیندان کئچیریرلر. بیر سیرا یئرلرده ایسه قاپی­نین باشینا مختلف رنگلی و مختلف جنس­لی داشلار آسیلیر.

داش ایله باغلی او قدر اینانج وار کی دئمکله قورتارماز، داش حاققیندا آرتیق معلومات الده ائتمک ایسته­ین اوخوجولارا، اورحان حنچرلی، اوغلونون دونیا اینانجلاری سؤزلویو، میرعلی سیداوفون، آذربایجان خالقی­نین سوی- کؤکونو دوشونرکن، قام –شامان و اونون قایناقلارینا عمومی باخیش، جلال بَیدیلی­نین تورک میتولوژیسی انسیکلوپئدیک سؤزلویو و کاشغری­نین دیوان لغات­التّرک اثرلرینه مراجعت ائتمه­لرینی مصلحت بیلیریک.

تبریز: حسن اوموداوغلو

قایناقلار:

1: دونیا اینانجلار سؤزلویو                                                 اورهان هنچرلی­اوغلو

2: تورک میتولوژی­سی انسیکلوپدیک سؤزلویو                    جلال بَیدیلی

3: قام- شامان و اونون قایناقلارینا عمومی باخیش             میرعلی سیداوف

4: آذربایجان خالقینین سوی کؤکونو دوشونرکن                  میرعلی سیداوف

5: دیوان اللغات­الترک                                                        محمود کاشغری

6: شامانیزم تاریخده و بوگون                                            عبدالقادر اینان

[1] - بنگو سؤزو، سونرالار منگو کیمی ایشلنمیشدیر. معناجا اؤلمز و ابدی دئمکدیر. همن سؤز، فارس دیلینه مینگو و مینو کیمی داخیل اولموشدور.  قدیم سنسکریت سؤزو اولان بهشت سؤزونه صفت کیمی آرتیریلمیشدیر. سونرالار بهشت سؤزونه صفت کیمی آرتیریلان بو سؤز (بهشت مینو) مجازی اولاراق بهشت معناسینی کسب ائتمیشدیر.

[2] - قدیم تورکجه­میزده، «اوترو» کئچمیش (گذشته)، «اوچرو» ایسه گله­جک (آینده) آنلامیندا اولموشدور

آچار سؤزلر : داش, اینانج,

گؤنده ر     بؤلوم لر: اؤته‌ك (تاریخ)